Ο Προυστ και το καλαμάρι

Wolf, M. (2009),
Ο Προυστ και το καλαμάρι,
Πώς ο εγκέφαλος
έμαθε να διαβάζει,
Αθήνα: Πατάκης, σ.

[Οι αποδελτιώσεις δεν αντικαθιστούν το διάβασμα των βιβλίων, αντίθετα το κεντρίζουν. Προσφέρονται ως πρόταση μελέτης του σχετικού βιβλίου και για διευκόλυνση
στη δική σας αποδελτίωση.
Ο χρόνος γι’ αυτούς που διαβάζουν έχει … άλλη αξία.
Θεωρώ πως κάθε διάβασμα βιβλίου απαιτεί κορφολόγημα του κειμένου για καλύτερη μελέτη και για βιβλιογραφική χρήση]

Επιμέλεια: Νίκου Τσούλια

Το παράξενο αμάλγαμα πρόκλησης και χαρίσματος που συνιστά η δυσλεξία. 14

Α. Πώς έμαθε να διαβάζει ο εγκέφαλος

Τζον Νταν: «Οι λέξεις και η μουσική καταγράφουν την πορεία της ανθρώπινης εξέλιξης». 17

1. Μαθήματα ανάγνωσης από τον Προυστ και το καλαμάρι

• Μ. Προυστ: «Πιστεύω ότι η ανάγνωση είναι, κατά βάση, το γόνιμο θαύμα εν μέσω της μοναξιάς». 19

Δεν είμαστε φτιαγμένοι να διαβάζουμε. Εμείς οι άνθρωποι την επινοήσαμε μόλις λίγες χιλιάδες χρόνια πριν. 19

Η ανάγνωση αποτελεί μία από τις πιο αξιοθαύμαστες επινοήσεις στην ιστορία – αποτέλεσμά της μάλιστα είναι και η ικανότητα καταγραφής της ίδιας της ιστορίας. 19

• Πίσω από τις αναγνωστικές δεξιότητες του εγκεφάλου κρύβεται η πρωτεϊκή του ικανότητα να πραγματοποιεί νέες συνδέσεις μεταξύ ήδη υφιστάμενων δομών και κυκλωμάτων αρχικά αφιερωμένων σε βασικότερες διεργασίες, όπως η όραση και ο προφορικός λόγος. 21

Σε νευρωνικό επίπεδο, όταν κάποιος μαθαίνει να διαβάζει χρησιμοποιεί συγκεκριμένη ομάδα νευρωνικών συνδέσεων… 21

Τζόζεφ Επστάϊν: «Είμαστε ό,τι διαβάζουμε». 22

Ο Προυστ αντιμετώπιζε την ανάγνωση ως ένα διανοητικό «καταφύγιο», μέσω του οποίου οι άνθρωποι έχουν πρόσβαση σε χιλιάδες διαφορετικές πραγματικότητες, τις οποίες, υπό άλλες συνθήκες, δεν θα μπορούσαν να γνωρίσουν ή να κατανοήσουν. 22

Όταν διαβάζουμε, μπορούμε να μεταπηδήσουμε στη συνείδηση κάποιου άλλου ανθρώπου, κάποιας άλλης εποχής και κάποιας άλλης κουλτούρας, εγκαταλείποντας τη δική μας. 24

Όταν διαβάζουμε, κουβαλάμε μαζί μας όλη τη συλλογή από έννοιες που διαθέτουμε ή δεν διαθέτουμε. 27

Η ανάγνωση δεν υπάγεται άμεσα σε γενετικό προγραμματισμό τον οποίο να κληρονομούν οι επόμενες γενιές. 29

Μήπως το δημιουργικό στοιχείο που βρίσκεται στην καρδιά της ανάγνωσης αλλοιωθεί και τελικά ατροφήσει καθώς περνάμε στο ηλεκτρονικό κείμενο και το οποίο μας χαρίζει σε μηδενικό χρόνο τεράστιο όγκο πληροφορίας; 35

Βιολογικά και διανοητικά, η ανάγνωση επιτρέπει στο ανθρώπινο είδος να προχωρήσει πέρα από «τις πληροφορίες που του δίνονται» και να κάνει αδιάκοπα τις πιο όμορφες και θαυμαστές σκέψεις. 36

… κάνουμε γνωσιακές υπερβάσεις. 37

Χρειάστηκε να διανύσουμε 2.000 χρόνια από τα πρώτα συστήματα γραφής μέχρι το αξιοθαύμαστο, και σχεδόν τέλειο, αλφάβητο των αρχαίων Ελλήνων. 38 Στις ρίζες της αλφαβητικής αρχής διακρίνουμε την ισχυρή αντίληψη ότι κάθε λέξη του προφορικού λόγου αποτελείται από ένα πεπερασμένο πλήθος διακριτών ήχων (φωνημάτων), το οποίο μπορεί να αναπαρασταθεί από ένα πεπερασμένο πλήθος ιδιαίτερων χαρακτήρων. 38-39

Ο Σωκράτης, χρησιμοποιώντας γλώσσα που σήμερα μοιάζει απόλυτα προφητική, περιέγραψε τι θα χανόταν κατά τη μετάβαση από τον προφορικό στον γραπτό λόγο. 39

Η εκμάθηση της ανάγνωσης ξεκινά από τη πρώτη φορά που θα διαβάσουμε μια ιστορία σε κάποιο βρέφος στην αγκαλιά μας. 40

ü Μήπως η ταχύτατη, σχεδόν ακαριαία, παρουσίαση πολλών πληροφοριών μαζί απειλεί την περισσότερο χρονοβόρο απόκτηση μιας εις βάθος γνώσης; 44

1. Η προσαρμογή του εγκεφάλου στην ανάγνωση: Τα πρώτα συστήματα γραφής

Η συναρπαστική και σπασμωδική ιστορία της ανάγνωσης ανακαλύπτει αυτό που έπρεπε να μάθει ο εγκέφαλός μας, μια νέα διεργασία και σύλληψη κάθε φορά. 47

Προς το τέλος της 4^ης χιλιετίας (3.300-3.200), σημειώθηκε μια δεύτερη υπέρβαση: μεμονωμένες σουμεριακές επιγραφές εξελίχθηκαν σε ένα «σφηνοειδές» σύστημα γραφής, ενώ διάφορα αιγυπτιακά σύμβολα εξελίχθηκαν σε ένα «ιερογλυφικό» σύστημα γραφής. 55

Οι Σουμέριοι ενσωμάτωσαν στη γραφή τους αυτό που ονομάζεται αρχή ρέμπους. 59

Οι μαθητές τους χρειάζονταν χρόνια φοίτησης στα σχολεία «εντούμπα» (τα «σχολεία των πινακίδων»). 62

Η ακκιδική γλώσσα αποτέλεσε μια lingua franca από την 3^η έως την 1^η χιλιετία. 67

Το πρώτο από τα μεταγενέστερα συστήματα γραφή έκανε την εμφάνισή του στην Κρήτη, τη 2^η χιλιετία (Γραμμική Α, Γραμμική Β). 75

Το κινέζικο σύστημα γραφής είναι δώρο από το παρελθόν στο παρόν. 78

3. Η γέννηση ενός αλφαβήτου και οι διαμαρτυρίες του Σωκράτη

• Το ελληνικό σύστημα (750 π.Χ.) ήταν το πρώτο αλφάβητο που πληρούσε τις προϋποθέσεις για ένα πραγματικό αλφάβητο και το πρώτο που προήγαγε κατά πολλές τάξεις μεγέθους την ανθρώπινη σκέψη. 85

Αποκομίζουμε μια νέα αντίληψη ως προς την αργή μετάβαση από τον προφορικό κόσμο του Ομήρου, του Ησιόδου και του Οδυσσέα στα παράλια της Κεφαλονιάς, της Ιθάκης και της Κρήτης στη ραγδαία μεταβαλλόμενη αθηναϊκή πραγματικότητα του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. 86

Στην Κρήτη, κάθε πέτρα κρύβει και από έναν μύθο, αν και η πραγματικότητα είναι συναρπαστική από μόνη της. 86

Εξαφάνιση της Γραμμικής Β μεταξύ 12^ου και 8^ο αιώνα

(Ελληνικός μεσαίωνας ή Σκοτεινοί χρόνοι). 88

Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι η ελληνική αλφαβητική γραφή γεννήθηκε κυρίως επειδή οι Έλληνες ήθελαν να διατηρήσουν τις προφορικές παραδόσεις του Ομήρου. Με άλλα λόγια, το αλφάβητο είχε δευτερεύοντα ρόλο σε σχέση με τον προφορικό λόγο. 89

• Η «καθιερωμένη θεωρία» για την προέλευση του αλφαβήτου: Το ελληνικό αλφάβητο προέρχεται από το φοινικικό, το οποίο προέρχεται από μια ουγκαριτική ή πρωτοχαανατική γραφή, η οποία με τη σειρά της είναι πιθανό να προέρχεται από ένα μικρό σύνολο αιγυπτιακών συμφωνικών χαρακτήρων. 90

Ωστόσο, κάποιοι υποστηρίζουν ότι η ελληνική γραφή δεν είναι κόρη της φοινικικής αλλά αδελφή της! 90

Το ελληνικό αλφάβητο έγινε ο πατέρας των περισσότερων ινδοευρωπαϊκών αλφαβήτων, από το ετρουσκικό μέχρι και το τουρκικό. 91

Βυγκότσκι: Η μετατροπή του εκφωνούμενου λόγου και της ανεκφώνητης σκέψης σε γραπτές λέξεις απελευθερώνει, και στην πορεία μεταβάλλει, την ίδια τη σκέψη. 99

Ένα από τα κλασικότερα παραδείγματα από την ιστορία της γραφής όσον αφορά τη δημιουργική και αμφίδρομη σχέση μεταξύ γραφής και σκέψης είναι το ελληνικό αλφάβητο. 99

Η διάδοση του ελληνικού αλφαβήτου συνοδεύτηκε από μια από τις πλουσιότερες και παραγωγικότερες περιόδους της μέχρι τότε καταγεγραμμένης ιστορίας όσον αφορά τη συγγραφική δραστηριότητα, τις τέχνες, τη φιλοσοφία, το θέατρο και την επιστημονική σκέψη. 100

Οι Έλληνες κατόρθωσαν να αντιστοιχίσουν σχεδόν κάθε φώνημα της ελληνικής γλώσσας με ένα γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. 102

Μήπως αυτή η πρώιμα ανεπτυγμένη ευχέρεια της ανάγνωσης στην αρχαία Ελλάδα οδήγησε στη διεύρυνση των ορίων της σκέψης, η οποία με τη σειρά της αποτέλεσε την αφετηρία της μεγάλης κλασικής εποχής στην Ελλάδα; 103

Όπως οι αρχαίοι Έλληνες, έτσι και εμείς έχουμε εισέλθει σε μια διαδικασία μετάβασης – από τον γραπτό πολιτισμό σε έναν περισσότερο ψηφιακό και οπτικό πολιτισμό. 104

Ο Σωκράτης πολέμησε με πάθος την ανεξέλεγκτη διάδοση της γραπτής γλώσσας. Ο Πλάτωνας αμφιταλαντευόταν, αλλά την χρησιμοποίησε για να καταγράψει τους, πιθανότατα, σημαντικότερους διαλόγους της καταγεγραμμένης ιστορίας. Ο Αριστοτέλης είχε ήδη εξ απαλών ονύχων βαπτισθεί στη «συνήθεια της ανάγνωσης». 105

• Η αρετή, τόσο του ατόμου όσο και της κοινωνίας, βασίζεται στην εμβριθή εξέταση της υφιστάμενης γνώσης και στην εσωτερίκευση των ανώτερων αρχών της. 105

Σωκράτης: «Η ζωή χωρίς να την εξετάζει κανείς είναι ζωή που δεν αξίζει». 106

Ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι οι προφορικές και οι γραπτές λέξεις παίζουν πολύ διαφορετικούς ρόλους στην πνευματική ζωή ενός ατόμου. Δεύτερον, θεωρεί καταστροφικές τις νέες – και λιγότερο αυστηρές – απαιτήσεις που θέτει ο γραπτός λόγος τόσο ως προς τη μνήμη όσο και ως προς την εσωτερίκευση της γνώσης. Τέλος, τονίζει σθεναρά τον μοναδικό ρόλο που διαδραματίζει ο προφορικός λόγος στην ανάπτυξη της ηθικής και της αρετής στο πλαίσιο της κοινωνίας. 107

• Τζον Νταν: «Οι λέξεις, η γνώση και η αγάπη των λέξεων οδηγούν στην ουσία των πραγμάτων, και στην ουσία της γνώσης». 107

Η άκαμπτη αφωνία των γραπτών λέξεων καταδικάζει τη διαλογική διαδικασία, την οποία η Σωκράτης θεωρούσε καρδιά της εκπαίδευσης. 108

Τα παιδιά να περνούν αμέτρητες ώρες μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή, απορροφώντας αλλά όχι απαραίτητα κατανοώντας κάθε είδους πληροφορία. Μια τέτοια αποσπασματική μάθηση θα ήταν αδιανόητη για τον Σωκράτη, για τον οποίο μοναδικοί στόχοι πρέπει να είναι η αληθινή γνώση, η σοφία και η αρετή. 110

• Πλάτων, Φαίδρος: «Δεν βρήκες λοιπόν φάρμακο για τη μνήμη αλλά για την υπενθύμιση». 110

Ο Σωκράτης δεν φοβόταν την ανάγνωση. Φοβόταν τις περιττές γνώσεις και την απόρροιά τους – την επιδερμική κατανόηση. 113

Ερωτήματα σχετικά με την πρόσβαση στη γνώση έχουν απασχολήσει την ανθρωπότητα καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της – από τον Καρπό του Δέντρου της Γνώσης μέχρι και το Google. 113-114

Μήπως θα εξασκούν όλο και λιγότερο τη φαντασία τους τα παιδιά τόσο συνηθισμένα σε ολοένα και ρεαλιστικότερες απεικονίσεις του κόσμου γύρω μας; 114

Β. Πώς μαθαίνει συν τω χρόνω να διαβάζει ο εγκέφαλος

Έρμαν Έσσε: «Από τους πολλούς κόσμους που ο άνθρωπος δεν έλαβε ως δώρο από τη φύση, αλλά δημιούργησε με το δικό του πνεύμα, ο κόσμος των βιβλίων είναι ο σημαντικότερος. Κάθε παιδί που σκαλίζει αδέξια τα πρώτα του γράμματα και προσπαθεί να διαβάσει τις πρώτες του λέξεις εισέρχεται με αυτόν τον τρόπο σε έναν τεχνητό και πολύπλοκο κόσμο… Χωρίς τις λέξεις, χωρίς τη γραφή και χωρίς τα βιβλία δεν θα υπήρχε ιστορία, δεν θα υπήρχε η έννοια της ανθρωπότητας». 117

1. Αναγνωστική ανάπτυξη: προσοχή στην αφετηρία

Η γλωσσική διάνοια προέρχεται από διάφορα στοιχεία του προφορικού λόγου, τα οποία στη συνέχεια θα συμβάλλουν στην ανάπτυξη του γραπτού λόγου. 123

Μέσα από τις ιστορίες και τα βιβλία μπορούμε να νιώσουμε πώς θα ήταν αν ζούσαμε αυτές τις εμπειρίες. 126

Σκεφτείτε τη φράση: «Μια φορά και έναν καιρό». Μέσα σε μια στιγμή, η φράση αυτή μας μεταφέρει μακριά από την πραγματικότητα ενεργοποιώντας μια σειρά από προσδοκίες σχετικά με άλλους κόσμους. 130

Χάρπερ Λι: «Ποτέ δεν τρελαινόμουν για το διάβασμα, μέχρι που φοβήθηκα ότι θα το χάσω. Ποιος τρελαίνεται, άλλωστε, να αναπνέει;». 139

1. Η «Φυσική Ιστορία» της αναγνωστικής ανάπτυξης

Ζαν Σαλ: «Κατά μια έννοια, είναι σαν το παιδί να ανακεφαλαιώνει την ιστορία – από το πρώτο αδέξιο ψηλάφισμα αλφαβητικής γραφής μέχρι το ισάξιο, αν όχι σημαντικότερο, διανοητικό άθλο της ανακάλυψης ότι ο προφορικός λόγος αποτελείται από ένα πεπερασμένο πλήθος ήχων». 154

• Ραμέρ Γκοντέν: «Όταν μάθεις να διαβάζεις, θα ξαναγεννηθείς… και ποτέ ξανά δεν θα νιώσεις τόσο μόνος». 155

Άννα Κουίντλεν: «Με τα βιβλία ταξίδεψα όχι μόνο σε άλλους κόσμους αλλά και στον δικό μου. Έμαθα ποια είμαι και τι ήθελα να γίνω, τι επιθυμούσα, και συνειδητοποίησα τα πιο τολμηρά όνειρα που είχα για τον εαυτό μου και τον κόσμο. Ταυτόχρονα όμως ένιωθα ότι και εγώ βρισκόμουν τον περισσότερο καιρό σε μια διαφορετική διάσταση από όλους όσους γνώριζα. Υπήρχαν ώρες που κοιμόμουν, ώρες που ξυπνούσα, και υπήρχαν και τα βιβλία, ένα είδος παράλληλου σύμπαντος όπου τα πάντα μπορούσαν να συμβούν και τα πάντα συχνά συνέβαιναν, ένα σύμπαν το οποίο μόλις είχα γνωρίσει κι όμως δεν μου ήταν άγνωστο. Ήταν ο πραγματικός, αληθινός μου κόσμος, το τέλειο νησί μου». 155

Η εκμάθηση της ανάγνωσης είναι μια συγκλονιστική διαδικασία που μετέρχεται πλήθος αναπτυξιακών διεργασιών των οποίων ο συνδυασμός ανοίγει στο εκάστοτε παιδί την πόρτα στον υποκείμενο και μαγικό κόσμο της κάθε λέξης που χρησιμοποιεί. 159

Πενελόπε Φιτζέραλντ: «Δυο φορές στη ζωή του ο άνθρωπος ξέρει ότι έχει την αναγνώριση όλων – η πρώτη όταν περπατήσει κι η δεύτερη όταν μάθει να διαβάζει». 163

Μέρρυλ Πίσκα: «Γιατί άραγε το δυσκολότερο πράγμα που καλούνται τα παιδιά να κάνουν είναι το πρώτο που τους ζητείται;». 165

Το λεξιλόγιο είναι η πτυχή εκείνη του προφορικού λόγου που «παρέχεται δωρεάν» κατά την ανάγνωση. 174

1. Η αναγνωστική ανάπτυξη
   • Προυστ: «Κάθε φορά που ένα βιβλίο αλλάζει χέρια, κάθε φορά που κάποιος ρίχνει ματιές στις σελίδες του, το πνεύμα του βιβλίου μεγαλώνει και δυναμώνει». 195
   • Η ικανότητά μας να ταυτιζόμαστε με τους ήρωες των μυθιστορημάτων (μπαρμπα- Θωμάς, Γιάννης Αγιάννης κλπ) συμβάλλει στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μας. 195

Οι 3 βασικότερες λειτουργίες του αναγιγνώσκοντος εγκεφάλου είναι η αναγνώριση προτύπων, ο σχεδιασμός στρατηγικής και το συναίσθημα. 196

Στα μάτια μας λαμβάνουν διαρκώς χώρα κατ’ εναλλαγή μικρές κινήσεις, οι λεγόμενες σακκαδικές κινήσεις, ακολουθούμενες από εξαιρετικά βραχύβια χρονικά διαστήματα, κατά τα οποία τα μάτια σχεδόν «κοκκαλώνουν», τις λεγόμενες θέσεις προσήλωσης, ενώ παράλληλα συγκεντρώνουμε πληροφορίες από την κεντρική μας όραση. Τουλάχιστον κατά 10% του χρόνου, τα μάτια μας γυρνούν απότομα πίσω με πολύ μικρές παλινδρομήσεις για να συλλέξουν προηγούμενες πληροφορίες. 206

• Έχουμε πάντα μια προεπισκόπηση αυτού που ακολουθεί. 206

Τζόζεφ Επστάιν: «Είμαστε, κατά μια έννοια, ό,τι διαβάζουμε». 216

Η ανάγνωση αλλάζει τη ζωή μας, και η ζωή μας αλλάζει την ανάγνωση. 219

Η κατανόηση αρχίζει από το σύνολο των γνωστικών αποσκευών του αναγνώστη. 221

Η δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ κειμένου και εμπειριών είναι αμφίδρομη. Αρχικά κομίζουμε τις εμπειρίες μας στο κείμενο, και στη συνέχεια το κείμενο αλλάζει την εμπειρία μας από τη ζωή. 221

Δεν υπάρχει τέλος στην αναγνωστική ανάπτυξη. 224

Αχαρτογράφητη περιοχή. 224

Γ. Όταν ο εγκέφαλος δεν μπορεί να μάθε να διαβάζει

1. Ο γρίφος της δυσλεξίας και το σχέδιο του εγκεφάλου

Τζον Στάϊνμπεκ: «Ο μεγαλύτερος τρόμος ενός παιδιού είναι μήπως δεν το αγαπάνε, κι η κόλαση που φοβάται είναι η απόρριψη. … Ένα παιδί που δεν λαμβάνει την αγάπη που τόσο πολύ αποζητά, καταλήγει να μη δίνει και εκείνο αγάπη και να κρύβει το ένοχο μυστικό του». 227

ü Ο ανθρώπινος ποτέ δεν φτιάχτηκε για να διαβάζει. 230

Αρχικά η δυσλεξία λεγόταν «λεξική τύφλωση». 234

Απεικονιστική τεχνική, η μαγνητοεγκεφαλογραφία (MEG) με την οποία προκύπτει ποια περιοχή του εγκεφάλου δραστηριοποιείται κατά την ανάγνωση. 251

Τα παιδιά με δυσλεξία χρησιμοποιούν ένα τελείως διαφορετικό αναγνωστικό κύκλωμα. 251

Κατά την εξέλιξη του αναγιγνώσκοντος εγκεφάλου, τα διαφορετικά συστήματα γραφής κάνουν και διαφορετική χρήση των σημαντικότερων δομών του αναγνωστικού κυκλώματος. 261

Δεν υπάρχει μία μόνο μορφή δυσλεξίας. 264

1. Γονίδια, χαρίσματα και δυσλεξία

Ρικ Ριορνταν: «Τα γράμματα ξεγλιστρούν από τη σελίδα καθώς διαβάζεις, σωστά; Αυτό συμβαίνει επειδή το μυαλό σου είναι φτιαγμένο για τα αρχαία ελληνικά». 270

Δεν υπάρχουν γονίδια ανάγνωσης αυτά καθεαυτά. 274

… τάσεις νευρωνικής μετανάστευσης κυττάρων που εντοπίστηκαν σε περιοχές του εγκεφάλου ύποπτες για δυσλεξία. 277

• Εντόπισαν και έκτοπα κύτταρα τα οποία κατά τη διάρκεια της προγεννητικής ανάπτυξης είχαν μεταναστεύσει σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου… 277

Ένα ευρύ φάσμα ελαττωμάτων στο αριστερό ημισφαίριο θα μπορούσε ένα εξαναγκάσει τον εγκέφαλο να καταφύγει σε ομόλογες περιοχές του δεξιού ημισφαιρίου. 279

1. Συμπεράσματα: Και μετά τον αναγιγνώσκοντα εγκέφαλο, τι;

Τζέϊμς Κάρολ: «Η ανάγνωση είναι μια εσωτερική, αγνή και απλή διεργασία… Σκοπός της δεν είναι η απλή κατανάλωση πληροφοριών… Αντίθετα, η ανάγνωση είναι μια ευκαιρία συνάντησης με τον εαυτό μας… Το βιβλίο είναι η μεγαλύτερη ανακάλυψη της ανθρωπότητας μέχρι σήμερα». 288

Υπάρχει άραγε κίνδυνος εθισμού της σημερινής γενιάς στην άμεση πρόσβαση της πληροφορίας, τόσο πολύ σε σημείο ώστε να περιπέσει σε αχρηστία το ευρύ φάσμα ικανοτήτων προσοχής, συναγωγής και στοχασμού του σημερινού αναγιγνώσκοντος εγκεφάλου; 290

Η ανάγνωση φωτίζει τον τρόπο απόκτησης νέων δεξιοτήτων από τον εγκέφαλο και συνύφανσή τους στον ήδη υπάρχοντα νοητικό ιστό. 292

Ο Έρικ Χάβελοκ θεωρεί ότι το ελληνικό αλφάβητο αντανακλά μια ψυχολογική και παιδαγωγική εξέλιξη στην ανθρώπινη ιστορία, καθώς στην περίπτωση αυτή, η γραφή αποδέσμευσε μια πρωτόγνωρη ικανότητα του ανθρώπου για καινοτόμο σκέψη. 294

v Η αναγνωστική επανάσταση έχει τόσο νευρωνική όσο και πολιτισμική βάση και ξεκίνησε με την εμφάνιση των πρώτων ολοκληρωμένων συστημάτων γραφής, και όχι με το πρώτο αλφάβητο. 294-295

Η αυξημένη αναγνωστική αποδοτικότητα αλλά και η αποδεσμευμένη μνήμη συνέβαλαν σε νέες μορφές σκέψης, όπως εξάλλου και τα σχεδιασμένα για την ανάγνωση νευρωνικά συστήματα. 295

Η ίδια η επιστημονική μέθοδος έχει τις ρίζες της στην αυξημένη ικανότητα των προγόνων μας για καταγραφή, κωδικοποίηση και ταξινόμηση της πληροφορίας. 295

Γουόλτερ Ονγκ (ιστορικός του πολιτισμού): «Η αλληλεπίδραση μεταξύ προφορικότητας, κοινό κτήμα όλων των ανθρώπων από τη γέννησή τους, και τεχνολογίας της γραφής, την οποία κανένας δεν διαθέτει εκ γενετής, αγγίζει τα βάθη του ανθρώπινου ψυχισμού. Σε πρώτη φάση, ο προφορικός κόσμος, δια της έναρθρης γλώσσας, φωτίζει τη συνείδηση, διαχωρίζοντας το υποκείμενο και το κατηγορούμενο και αλληλοσυσχετίζοντάς τα στη συνέχεια, κάτι το οποίο συνδέει τους ανθρώπους μεταξύ τους και με την κοινωνία. Η γραφή εισάγει την εξατομίκευση και την αποξένωση, αλλά και μια ευρύτερη μορφή ενότητας. Ενισχύει την έννοια του εαυτού και προάγει μια περισσότερο ενσυνείδητη διαδικασία αλληλεπίδρασης ανάμεσα στα άτομα. Η γραφή συνιστά διαδικασία ενίσχυσης της συνείδησης». 297

• Στην ουσία, η ανάγνωση άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τη σκέψη. 297
• Κατά τον Σωκράτη, η αναζήτηση της πραγματικής γνώσης δεν περιστρέφεται γύρω από την πληροφορία καθαυτήν, αλλά γύρω από την ουσία και τον σκοπό της ζωής. 297

Μήπως η ανεξέλεγκτη πρόσβαση στον κόσμο της πληροφορίας θα οδηγήσει σε μια ψευδαίσθηση γνώσης, περιορίζοντας συνεπώς τις περισσότερο δύσκολες και χρονοβόρες διεργασίες της κριτικής σκέψης που οδηγούν στην πραγματική γνώση; Μήπως τελικά η άμεσε και στιγμιαία εμφάνιση πληροφοριών μέσα από μια μηχανή αναζήτησης, σε συνδυασμό με τον τεράστιο όγκο πληροφορίας, αποπροσανατολίζουν βραδύτερες και περισσότερο στοχαστικές διεργασίες εμβάθυνσης σε σύνθετες έννοιες, εσωτερικές σκέψεις άλλων ανθρώπων αλλά και στη δική μας συνείδηση; 299

Παρά το γεγονός ότι οι πρόγονοί μας χρειάστηκαν περίπου 2.000 χρόνια για να αναπτύξουν έναν αλφαβητικό κώδικα, τα παιδιά καλούνται συνήθως να σπάσουν τον κώδικα αυτό μέσα σε περίπου 2.000 ημέρες, ειδάλλως θα έρθουν σε σύγκρουση με το σύνολο της εκπαιδευτικής κοινότητας. 301

• Η ιδανική κατάκτηση της ανάγνωσης βασίζεται στην ανάπτυξη πλούσιων φωνολογικών, σημασιολογικών, συντακτικών, μορφολογικών, πραγματολογικών, εννοιολογικών, κοινωνικών, συναισθηματικών, αρθρωτικών και κινητικών συστημάτων, και στην ικανότητα ενοποίησης και συγχρονισμού τους για την ολοένα και ευχερέστερη κατανόηση. 302-303
• Βιενέζικη έκφραση: «Μεταξύ δύο επιλογών, υπάρχει συνήθως και μια τρίτη». 309

Το μυστηριώδες και αθέατο προτέρημα του χρόνου για βαθύτερη σκέψη είναι το μεγαλύτερο επίτευγμα του αναγιγνώσκοντος εγκεφάλου – αυτά τα χιλιοστά του δευτερολέπτου συνιστούν και τη βάση της ικανότητάς μας να προάγουμε τη γνώση, να αναζητούμε την αρετή και να εκφράζουμε αυτά που κάποτε παρέμεναν άρρητα. Αυτά με τη σειρά τους θεμελιώνουν την επόμενη γνωσιακή πλατφόρμα η οποία μπορεί να μας απογειώσει. 311