Αφιέρωμα στον Jacques Monod

Παρουσιάζονται: δύο αποδελτιώσεις
από τα βιβλία του Ζακ Μονό α) “Η τύχη και η αναγκαιότητα” και β) “Από τη Βιολογία στην Ηθική” και σχετικά κείμενα.

Ο Ζακ Μονό γεννήθηκε στο Παρίσι το 1910 και πέθανε στις Κάννες το 1976. Διδάκτωρ φυσικών επιστημών, το 1967 έγινε καθηγητής στο Κολέγιο της Γαλλίας και το 1971 ανέλαβε διευθυντής του Ινστιτούτου Παστέρ. Κάτοχος αναρίθμητων τίτλων και διακρίσεων, τιμήθηκε το 1965 με το βραβείο Νόμπελ Ιατρικής. Μελέτησε όχι μόνο τα πεδία της Βιολογίας αλλά και της Φιλοσοφίας. Ήταν ένας από τους θεμελιωτές της μοριακής βιολογίας. Ο λόγος του ήταν ορθολογικός και καινοτομικός.
Το βιβλίο του “Η τύχη και η αναγκαιότητα” υπήρξε ένα πόνημα – σταθμός για τη ανθρώπινη σκέψη και παραμένει ένα κλασικό έργο στο χώρο της διανόησης 

Επιμέλεια: Νίκου Τσούλια 

 

Μονό, Ζ. (1971), Η τύχη και η αναγκαιότητα,
Αθήνα, Ράππας, σ.

Ό,τι υπάρχει στο σύμπαν είναι
προϊόν τύχης και ανάγκης,
Δημόκριτος

[Από δελτίο τύπου του σχετικού βιβλίου]

[Τι είναι φυσικός νόμος; Τι σημαίνει γνώση των φυσικών νόμων; Έτσι μπορούν να συνοψιστούν τα ερωτήματα που θέτει στον εαυτό του ο Ζακ Μονό, τα οποία αποτελούν και την κεντρική ιδέα του στοχασμού του. Συγκεκριμένα, σ’ αυτό το βιβλίο εξετάζεται η σχέση της βιολογίας με τις φυσικές επιστήμες. Ο συγγραφέας εκθέτει τις θεμελιώδεις αρχές της μοριακής βιολογίας μεταβαίνοντας προοδευτικά από τους γνωστούς τομείς στα σύνορα της γνώσης. Σε κάθε βήμα επιχειρεί να αναδείξει τη σχέση αυτών των αρχών με τις αρχές της φυσικής και τις επιπτώσεις τους στην αντίληψη που μπορεί να σχηματίσει ο άνθρωπος για τον εαυτό του. Το δοκίμιο αυτό του Ζακ Μονό προκάλεσε το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Πέρα από την εμπορική του επιτυχία, προσέλκυσε το ενδιαφέρον πολλών μελετητών από διαφορετικούς τομείς της Επιστήμης (βιολόγων, φυσικών, μαθηματικών, φιλοσόφων και κοινωνιολόγων), με αποτέλεσμα να ανοίξει μια συζήτηση γύρω από τα ζητήματα που πραγματεύεται, η οποία διαρκεί μέχρι τις μέρες μας. Χαρακτηρίστηκε σαν ένα από εκείνα τα σπάνια κείμενα που φέρνουν ένα νέο μήνυμα για την καταγωγή της ζωής και του ανθρώπου και για τη θέση του στη βιόσφαιρα, με προεκτάσεις πολιτικές και κοινωνικές σχετικά με την εξέλιξη της κοινωνίας].

Αποδελτίωση

Πρόλογος

Η θεωρία του γενετικού κώδικα αποτελεί τη θεμελιώδη βάση της βιολογίας. 20

…το μάτι της επιστήμης είναι πάντα καινούριο. 21

Κάτι παράξενα αντικείμενα

Η φύση είναι αντικειμενική και όχι βουλητική. 27

· Τρεις ιδιότητες των έμβιων όντων: τελεονομία, αυτόνομη μορφογένεση, αναπαραγωγική αμετατροπία (αμετάβλητη αναπαραγωγή). 37

· Ενώ η αμετατροπία και η τελεονομία είναι, πράγματι, χαρακτηριστικές «ιδιότητες» των έμβιων όντων, η αυτενεργός δόμηση πρέπει μάλλον να θεωρηθεί σαν μηχανισμός. 41

… η τάξη των πρωτεϊνών είναι υπεύθυνη για όλες τις τελεονομικές δομές και τα επιτελέσματα, ενώ η γενετική αμετατροπία συνδέεται αποκλειστικά με την τάξη των νουκλεϊνικών οξέων. 41

· Ζακόμπ: «Το όνειρο κάθε κυττάρου: να γίνει δύο κύτταρα». 44

Ο ακρογωνιαίος λίθος της επιστημονικής μεθόδου είναι το αίτημα της αντικειμενικότητας της Φύσης. Δηλαδή, η συστηματική άρνηση να θεωρήσουμε ότι μπορεί να οδηγήσει σε «αληθινή» γνώση η οποιαδήποτε ερμηνεία φαινομένων που δίνεται με προϋποθέσεις τελικών αιτίων, μ’ άλλα λόγια, «σχεδίου». 45

Βιταλισμοί και ανιμισμοί

Η σχέση προτεραιότητας μεταξύ αμετατροπίας και τελεονομίας: θεμελιώδες δίλημμα. 49

§ … η αμετατροπία προηγείται αναγκαστικά από την τελεονομία. Ή, για να γίνω σαφέστερος, τη δαρβίνεια ιδέα ότι η εμφάνιση, η εξέλιξη, η προϊούσα τελειοποίηση δομών όλο και πιο έντονα τελεονομικών οφείλεται σε παρεμπίπτουσες διαταράξεις μιας δομής η οποία κατέχει ήδη την ιδιότητα της αμετατροπίας, έχει, συνεπώς, την ικανότητα να «διασώζει τη σύμπτωση» και, ως εκ τούτου, να υποβάλλει τις εκδηλώσεις της στο παιχνίδι της φυσικής επιλογής. 49

Θρησκευτικές κλπ ιδεολογίες: … η αμετατροπία προστατεύεται, η οντογονία κατευθύνεται, η εξέλιξη προσανατολίζεται από μια αρχική τελεονομική αρχή, εκδηλώσεις της οποίας είναι όλα αυτά τα φαινόμενα. 50

Οι θεωρίες αυτές βλέπουν στα έμβια όντα τις πιο επεξεργασμένες, τις πιο τέλειες απόρροιες μιας εξέλιξης καθολικά προσανατολισμένης η οποία έχει καταλήξει, επειδή όφειλε να καταλήξει εκεί, στον άνθρωπο και στην ανθρωπότητα. Οι αντιλήψεις αυτές που θα τις ονομάσω ανιμιστικές, είναι πιο ενδιαφέρουσες από τις βιταλιστικές θεωρίες… 51

Η φιλοσοφία του Μπέρξον (Δημιουργός Εξέλιξη) βασίζεται εξ ολοκλήρου σε μια ιδέα περί ζωής, η οποία εκλαμβάνει σαν «ορμή», σαν «ρεύμα», ριζικά διακριτό από την άψυχη ύλη που παλεύει μαζί της «διαρρέοντάς την» για να την υποχρεώσει να οργανωθεί. 52

Ο άνθρωπος είναι το ανώτατο στάδιο στο οποίο έχει φτάσει η εξέλιξη χωρίς όμως να το έχει επιδιώξει ή προβλέψει. 52

… οι εξελίξεις έχουν στενέψει την περιοχή των μυστηρίων, αφήνοντας ελεύθερο στις βιταλιστικές θεωρητικολογίες ίσα-ίσα το πεδίο της υποκειμενικότητας: το πεδίο της συνείδησης και μόνο. 55

Η «ανιμιστική προβολή» και η «πανάρχαια επιμαχία»: Ο σκοπός εξηγεί το ον και το ον αποκτά νόημα μέσω του σκοπού που έχει. 56

… η «ανοδική» ενέργεια του Τεγιάρ: η ανθρώπινη ιστορία είναι προέκταση της βιολογικής εξέλιξης, που και αυτή αποτελεί μέρος της κοσμικής εξέλιξης. 59

Ουσιώδεις διαρθρώσεις του διαλεκτικού υλισμού (Ένγκελς, Αντι-Ντύρινγκ, Διαλεκτική της Φύσης): 60

1. Ο τρόπος ύπαρξης της ύλης είναι η κίνηση.
2. Το σύμπαν, οριζόμενο ως ολότητα της ύλης, της μόνης υπαρκτής, βρίσκεται σε κατάσταση αεικίνητης εξέλιξης. 60
3. Κάθε αληθινή γνώση του σύμπαντος είναι από εκείνες που συμβάλλουν στην κατανόηση αυτής της εξέλιξης.
4. Όμως η γνώση αυτή δεν επιτυγχάνεται παρά μόνο κατά την αλληλεπίδραση, που είναι και η ίδια εξελικτική και πρόξενος εξέλιξης, μεταξύ ανθρώπου και ύλης (ή για την ακρίβεια της «υπόλοιπης» ύλης). Κάθε αληθινή γνώση είναι, συνεπώς, «πρακτική».
5. Η συνείδηση ανάγεται σ’ αυτή τη γνωστική αλληλεπίδραση. Η ενσυνείδητη σκέψη αντανακλά, συνεπώς, την ίδια την κίνηση του σύμπαντος.
6. Αφού, λοιπόν, η σκέψη είναι τμήμα και αντανάκλασμα της συμπαντικής κίνησης κι αφού η κίνησή της είναι διαλεκτική, πρέπει και ο νόμος της εξέλιξης του ίδιου του σύμπαντος να είναι διαλεκτικός. Πράγμα που εξηγεί και δικαιολογεί τη χρήση όρων όπως αντίφαση, κατάφαση, άρνηση, προκειμένου για φυσικά φαινόμενα.
7. Η διαλεκτική είναι οικοδομητική (χάρη στον τρίτο «νόμο»). Η εξέλιξη του σύμπαντος είναι συνεπώς οικοδομητική και ανοδική. Η ανώτατη έκφρασή της είναι η ανθρώπινη κοινωνία, η συνείδηση, η σκέψη, αναγκαίες απόρροιες αυτής της εξέλιξης.
8. Από την έμφαση που δίνει στην εξελικτική ουσία των δομών του σύμπαντος ο διαλεκτικός υλισμός υπερτερεί ριζικά από τον υλισμό του 18^ου αιώνα, ο οποίος, βασιζόμενος στην κλασική λογική δεν μπορούσε να αναγνωρίζει παρά μόνο μηχανικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ αντικειμένων που θεωρούνταν αμετάτροπα και συνεπώς ο υλισμός αυτός παρέμενε ανίκανος να διανοηθεί την εξέλιξη. 60

H. Lefebvre (Ο Διαλεκτικός Υλισμός): «Η διαλεκτική δεν αποτελεί εσωτερική κίνηση του πνεύματος – κάθε άλλο – είναι πραγματική πριν από το πνεύμα, μέσα στο είναι. 63

Ένγκελς: «… ο σπόρος παύει να υπάρχει σαν σπόρος, υφίσταται μια άρνηση και αντικαθίσταται από το φυτό που γεννιέται από αυτόν και που είναι η άρνηση του σπόρου. Ποια είναι όμως η κανονική διαδρομή που ακολουθεί το φυτό; Μεγαλώνει, ανθίζει, γονιμοποιείται και αναπαράγει νέους σπόρους και μόλις οι σπόροι ωριμάσουν το στάχυ μαραίνεται, δέχεται κι αυτό μια νέα άρνηση.. Αυτή η άρνηση της άρνησης μας δίνει σαν απόρροια και πάλι τον αρχικό σπόρο…» 65

Η πλάνη του ανθρωποκεντρισμού: Ο Θεός επιτέλους μπορούσε να πεθάνει, αντικατεστημένος από τον νέον αυτό και μεγαλειώδη αντικατοπτρισμό. Ο απώτατος σκοπός της Επιστήμης θα είναι, στο εξής, η διατύπωση ενιαίας θεωρίας, η οποία, βασισμένη σε ολιγάριθμες αρχές, θα είναι απόλογος της ακέραιας πραγματικότητας, όπου εντάσσεται και η βιόσφαιρα μαζί και ο άνθρωπος. 67

· Η θέση την οποία υποστηρίζω εδώ, είναι ότι η βιόσφαιρα δεν περικλείει κάποια προβλεπτή τάξη αντικειμένων ή φαινομένων, αλλά αποτελεί ιδιαίτερο γεγονός, σύμφωνο ασφαλώς με τις πρώτες αρχές, αλλά όχι συναγόμενο απ’ αυτές τις αρχές. Άρα ουσιαστικά απρόβλεπτο. 70

Όλες οι θρησκείες, σχεδόν όλες οι φιλοσοφίες, ακόμα κι ένα μέρος της επιστήμης, αποτελούν μαρτυρίες της ακαταπόνητης, της ηρωικής προσπάθειας της ανθρωπότητας να αρνιέται απελπισμένα την ίδια τη συμπτωματικότητά της. 70

Οι δαίμονες του Μάξουελ

Οι πρωτεΐνες ως μοριακοί παράγοντες της δομικής και λειτουργικής τελεονομίας… 73

§ Η μακροσκοπική δομή του οργανισμού δεν του επιβάλλεται με την μεσολάβηση δυνάμεων εξωτερικών, αλλά συγκροτείται με τρόπο αυτόνομο, χάρη σε ενδογενείς οικοδομητικές αλληλεπιδράσεις. 74

§ Όλα τα τελεονομικά επιτελέσματα των πρωτεϊνών στηρίζονται στις λεγόμενες «στερεοειδικές» ιδιότητές τους, δηλαδή, στην ικανότητά τους να «αναγνωρίζουν» άλλα μόρια σύμφωνα με τη μορφή τους, που καθορίζεται από τη μοριακή τους δομή. 74

§ Μπορούμε να δεχτούμε ότι οποιοδήποτε τελεονομικό επιτέλεσμα ή οποιαδήποτε τελεονομική δομή ενός έμβιου όντος μπορεί, κατ’ αρχήν, να αναλυθεί σε όρους «στερεοειδικών» αλληλεπιδράσεων μιας, περισσοτέρων ή και πολύ μεγάλου πλήθους πρωτεϊνών. 74

Ένα από τα δύο οπτικά ισομερή αντιπροσωπεύεται, κατά γενικό κανόνα, στη βιόσφαιρα. 79

… τα αμινοξέα που υπεισέρχονται στη σύνθεση των πρωτεϊνών ανήκουν όλα στη σειρά L. 80

Η απορροφούμενη είτε αποδεσμευόμενη ενέργεια από μια αντίδραση που ενέχει ομοιοπολικούς δεσμούς είναι περίπου 5 – 20 kcal ανά δεσμό. Ενώ για μη ομοιοπολικούς δεσμούς η μέση ενέργεια θα ήταν 1 – 2 kcal. 83

Η ενέργεια ενεργοποιήσεως των ομοιοπολικών δεσμών είναι υψηλή, ενώ των μη ομοιοπολικών είναι πολύ χαμηλή. 84

Συμπληρωματικότητα της μορφής του ενζύμου με εκείνη του υποστρώματος… 85

…ισοδυναμία πληροφορίας και αρνητικής εντροπίας. 89

Ø Χάρη στην ικανότητά τους να σχηματίζουν, μαζί με άλλα μόρια, σύμπλοκα στερεοειδικά και μη ομοιοπολικά, οι πρωτεΐνες μπορούν και ασκούν τις «δαιμονικές» τους λειτουργίες. 89

Μικροσκοπική κυβερνητική

Η «γνωστική» λειτουργία αυτών των «δαιμόνων» περιορίζεται στην αναγνώριση του ειδικού υποστρώματός τους, με αποκλεισμό οποιουδήποτε άλλου σώματος καθώς και οποιουδήποτε γεγονότος που θα μπορούσε να συντελεστεί μέσα στο χημικό μηχανοσυγκρότημα του κυττάρου. 93

• Τα αλλοστερικά ένζυμα έχουν την ιδιότητα να αναγνωρίζουν εκλεκτικά μία ή και περισσότερες άλλες ενώσεις, που η σύνδεσή τους με την πρωτεΐνη έχει σαν αποτέλεσμα να τροποποιεί, δηλαδή, κατά την περίπτωση, να επιτείνει ή να αναστέλλει τη δραστικότητά της έναντι του υποστρώματος. 94

Οι κυριότεροι ρυθμιστικοί τρόποι των αλλοστερικών ενζύμων είναι:

1) αναδραστική αναστολή, 2) αναδραστική ενεργοποίηση, γ) παράλληλη ενεργοποίηση, 4) ενεργοποίηση μέσω προδρόμου. 95-97

Σπάνια ένα αλλοστερικό ένζυμο υπόκειται σ’ έναν μόνο από αυτούς τους ρυθμιστικούς τρόπους. Κατά γενικό κανόνα, τα ένζυμα αυτά υποτάσσονται ταυτόχρονα σε πολλούς αλλοστερικούς τροποποιητές, ανταγωνιστικούς ή συμπράττοντες. Περίπτωση την οποία συναντούμε συχνά, είναι μια τριαδική ρύθμιση που περιλαμβάνει:

1. ενεργοποίηση από υπόστρωμα,
2. αναστολή από το ύστατο προϊόν
3. παράλληλη ενεργοποίηση από μεταβολίτη της ίδιας οικογένειας με το ύστατο προϊόν. 97

v Η κατανάλωση ενέργειας που αντιστοιχεί στη ρυθμιστική αλληλεπίδραση είναι πρακτικά μηδενική. 98

v Οι αλλοστερικές αλληλεπιδράσεις οφείλονται σε διακριτές μεταπτώσεις της ίδιας της πρωτεΐνης. 100

v Όλες οι γνωστές αλλοστερικές πρωτεΐνες είναι «ολιγομερή» που έχουν σχηματιστεί από την μη ομοιοπολική συνένωση χημικώς απαράλλακτων υπομονάδων (πρωτομερών) σε περιορισμένο αριθμό (συνήθως 2 ή 4). 102

Κάθε αγγελιοφόρο RNA είναι βραχύβιο, της τάξεως μερικών λεπτών). 105

Η λογική των βιολογικών συστημάτων ρύθμισης δεν υπακούει στη λογική του Χέγκελ, αλλά στην άλγεβρα του Boole, όπως ακριβώς και η λογική των υπολογιστών. 107

Τελικά, η ασυδοσία ακριβώς αυτών των συστημάτων είναι εκείνη που, ανοίγοντας στο μοριακή εξέλιξη ένα, πρακτικά άπειρο, πεδίο εξερεύνησης και πειραματισμών, της έδωσε τη δυνατότητα να κατασκευάσει το απέραντο δίκτυο κυβερνητικών αλληλοσυνδέσεων, που κάνουν ένα οργανισμό αυτόνομη λειτουργική μονάδα, της οποίας τα επιτελέσματα μοιάζουν να υπερβαίνουν τους νόμους της χημείας, για να μην πούμε ότι ξεφεύγουν τελείως απ’ αυτούς. 110

…παλιά η διένεξη μεταξύ «αναγωγιστών» και «οργανικιστών». Ολισμός και αναγωγισμός… 111

Η ανάλυση των αλλοστερικών αλληλεπιδράσεων δείχνει, πριν απ’ όλα, ότι τα τελεονομικά επιτελέσματα δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο των πολυδαίδαλων συστημάτων με τα πολλαπλά εξαρτήματα, αφού και ένα μόριο πρωτεΐνης αποδεικνύεται ικανό όχι μόνο να ενεργοποιεί κατ’ επιλογή μια αντίδραση, αλλά και να ρυθμίζει τη δραστηριότητά του συναρτήσει πλειόνων χημικών πληροφοριών. 112

Μοριακή οντογένεση

• Η διεργασία αυτενεργού και αυτόνομης μορφογένεσης στηρίζεται στις ιδιότητες στερεοειδικής αναγνώρισης των πρωτεϊνών. Ότι είναι, συνεπώς, τάξης μικροσκοπικής, προτού εκδηλωθεί στις μακροσκοπικές δομές. Συμπέρασμα: θα αναζητήσουμε μέσα στις πρωτογενείς δομές των πρωτεϊνών το «μυστικό» των γνωστικών αυτών ιδιοτήτων που μεταβάλλουν τις πρωτεΐνες σε δαίμονες του Maxwell, ζωογόνους και συγκροτητές των έμβιων συστημάτων. 115

Υπάρχει εδώ διεργασία αναγνωριστική εξαιρετικής ειδίκευσης, οφειλόμενη στον σχηματισμό μη ομοιοπολικών στερεοδομικών συμπλόκων που συνδέουν τα πρωτομερή μεταξύ τους. 117 Διεργασία την οποία είναι θεμιτό να την θεωρήσουμε ως επιγενετική, επειδή με αφετηρία ένα διάλυμα μονομερών μορίων, στερούμενων οποιασδήποτε συμμετρίας, βλέπουμε να κάνουν την εμφάνισή τους μόρια ογκωδέστερα και με ανώτερο βαθμό τάξης, τα οποία, την ίδια στιγμή, αποκτούν λειτουργικές ιδιότητες που προηγουμένως απουσίαζαν εντελώς. 117-118

Το ουσιαστικό είναι ο αυτενεργός χαρακτήρας αυτής της διεργασίας μοριακής επιγένεσης. Αυτενεργός με δύο έννοιες. 118

1. Το χημικό δυναμικό που είναι αναγκαίο για το σχηματισμό των ολιγομερών, δεν χρειάζεται να εισρεύσει στο σύστημα: πρέπει να θεωρήσουμε πως βρίσκεται ήδη μέσα στο διάλυμα των μονομερών.

2. Αυτενεργός από θερμοδυναμική άποψη, η διεργασία αυτή είναι επίσης και από κινητική άποψη: κανένας καταλύτης δεν απαιτείται για να την ενεργοποιήσει. 118

Ορισμένα οργανίδια του κυττάρου (ριβοσώματα κλπ), αλλά και βακτηριοφάγοι, πολύ πιο σύνθετης μορφής, είναι επίσης προϊόντα αυτενεργού συγκρότησης. 119

– Η ουσία αυτών των επιγενετικών διεργασιών συνίσταται συνεπώς σε τούτο: ότι η οργάνωση του συνόλου ενός σύνθετου πολυμοριακού οικοδομήματος περιέχεται, ήδη, εν δυνάμει, μέσα στη δομή των συστατικών του, αλλά δεν έρχεται στο φως, δεν γίνεται ενδελεχής παρά μόνο μέσω της συναρμολόγησής τους. 121

– Δομή τελειωμένη δεν υπάρχει, πουθενά, προδιαμορφωμένη. Όμως το πλάνο της δομής βρίσκεται κιόλας στα ίδια τα συστατικά της. Μπορεί λοιπόν να πραγματωθεί με τρόπο αυτόνομο και αυτοδύναμο, χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις, χωρίς την εισροή νέας πληροφορίας. Η πληροφορία υπάρχει ήδη, ανέκφραστη όμως, μέσα στα συνιστώντα μέρη. Η επιγενετική κατασκευή μιας δομής δεν είναι δημιουργία, είναι αποκάλυψη. 121

Δεν παύει, όμως, καθόλου η κατασκευή ενός ιστού ή ο διαφορισμός ενός οργάνου, φαινόμενα μακροσκοπικά, να πρέπει να θεωρούνται ως η ολοκληρωμένη συνισταμένη πολλών μικροσκοπικών αλληλεπιδράσεων που προκαλούνται από πρωτεΐνες – και βασίζονται επάνω στις στερεοειδικές αναγνωριστικές ιδιότητές τους – με τον αυτενεργό σχηματισμό μη ομοιοπολικών συμπλόκων. 122-123

Αντιθέτως, για την αναδιπλωμένη μορφή, μία και μόνη κατάσταση είναι εφικτή, η οποία αντιστοιχεί συνεπώς σε ανώτατο επίπεδο τάξεως… Η εξήγηση του μικρού αυτού θαύματος μοριακής επιγένεσης είναι σχετικά απλή, ως προς την αρχή της. 127

1. Στο κανονικό, από φυσιολογική άποψη, περιβάλλον, δηλαδή σε υδατική φάση, οι αναδιπλωμένες μορφές της πρωτεΐνης είναι θερμοδυναμικά σταθερότερες από τις ανειλιγμένες….Μεταξύ των ριζών των αμινοξέων που απαρτίζουν την άλυσο, οι μισές περίπου είναι υδρόφοβες, συμπεριφέρονται όπως το λάδι στο νερό…127
2. Ανάμεσα στις διάφορες αναδιπλωμένες μορφές…, μία μόνο ή ελάχιστος αριθμός επιτρέπουν την πραγματοποίηση της κατά δυνατόν συμπαγέστερης δομής. Αυτή θα είναι προνομιούχα σε βάρος των άλλων. Την εκλογή θα κερδίσει εκείνη που ανταποκρίνεται στη μέγιστη αποβολή μορίων νερού. 127

Οι αρχικές συνθήκες συνεισφέρουν στην πληροφορία η οποία τελικά εγκλείεται μέσα στη σφαιρική δομή, μη προσδιορίζοντάς την ωστόσο, παρά μονάχα αποκλείοντας τις άλλες δυνατές δομές κι έτσι προβάλλοντας ή μάλλον επιβάλλοντας τη μονοσήμαντη ερμηνεία ενός a priori πολυσήμαντου, ως ένα σημείο, αγγέλματος. 129

Στη διεργασία δόμησης μιας σφαιρικής πρωτεΐνης μπορεί κανείς να δει συγχρόνως και τη μικροσκοπική εικόνα και την πηγή της αυτόνομης επιγενετικής ανάπτυξης του ίδιου του οργανισμού. Στην ανάπτυξη αυτή μπορούμε να αναγνωρίσουμε διάφορα στάδια. 129

1. Αναδίπλωση των πολυπεπτιδικών αλύσεων για την παροχή των σφαιρικών δομών, που είναι εφοδιασμένες με τις στερεοειδικές ιδιότητες. 129
2. Προσεταιρεστικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ πρωτεϊνών (ή μεταξύ πρωτεϊνών και ορισμένων άλλων συστατικών) για το σχηματισμό κυτταρικών οργανιδίων. 129
3. Αλληλεπιδράσεις μεταξύ κυττάρων για τη σύσταση ιστών και οργάνων. 130
4. Σ’ όλα αυτά τα στάδια, συντονισμός και διαφορισμός των χημικών δραστηριοτήτων από αλληλεπιδράσεις αλλοστερικού τύπου. 130
   • Η ultima ratio όλων των τελεονομικών δομών και επιτελεσμάτων των έμβιων όντων εγκλείεται στις αλύσους των πολυπεπτιδικών ινών, που είναι τα «έμβρυα» των βιολογικών αυτών δαιμόνων του Maxwell, των σφαιρικών πρωτεϊνών. Κατά μία έννοια, εντελώς πραγματική, σ’ αυτό ακριβώς το επίπεδο χημικής οργάνωσης βρίσκεται εναποτεθειμένο – εφόσον υπάρχει κάτι τέτοιο – το μυστικό της ζωής. 130

Μέσα στη οντογένεση μιας λειτουργικής πρωτεΐνης αντικατοπτρίζονται η πρωταρχή και η συνέχιση ολόκληρης της βιόσφαιρας. 132 – 133

Αμετατροπία και διαταράξεις

Εδώ και χιλιάδες χρόνια η δυτική σκέψη ήταν διασμένη σε φαινομενικά αντιμαχόμενες απόψεις. Σύμφωνα με τη μία απ’ αυτές τις φιλοσοφίες η αυθεντική και έσχατη πραγματικότητα του σύμπαντος δεν μπορεί παρά να βρίσκεται μέσα σε τελείως ακίνητες μορφές, αμετάτροπες εξ υποστάσεως. Σύμφωνα με την άλλη, μόνο μέσα στη κίνηση και στην εξέλιξη βρίσκεται η πραγματικότητα του σύμπαντος (Πλάτων και Ηράκλειτος). 137

Τα ιδεολογικά αυτά οικοδομήματα, εμφανιζόμενα ως apriori ήταν στην πραγματικότητα a posteriori κατασκευές προοριζόμενες για επιμαρτυρίες μια προδιανοημένης ηθικοπολιτικής θεωρίας (Popper: The Open Society And Its Enemies). 137

ü Το μόνο a priori για τη επιστήμη, είναι το αίτημα της αντικειμενικότητας το οποίο την απαλλάσσει, ή μάλλον της απαγορεύει να πάρει μέρος σ’ αυτή την διαμάχη. 137

ü Κάθε φαινόμενο, κάθε γεγονός, κάθε γνώση συνεπάγονται αλληλεπιδράσεις που από μόνες τους είναι γενεσιουργές μετατροπών στα συνιστώντα μέρη του συστήματος. 138

ü Η βασική στρατηγική της επιστήμης κατά την ανάλυση των φαινομένων είναι η ανακάλυψη των αμετατρόπων. Κάθε νόμος της φυσικής, όπως άλλωστε και κάθε ανάπτυξη μαθηματική, προσδιορίζει μια σχέση αμετατροπίας – οι πλέον θεμελιώδεις προτάσεις της επιστήμης είναι οι καθολικές αρχές της διατήρησης. 138

§ Η βασική βιολογική αμετάτροπος είναι το DNA. 142

§ Η δομή του D.N.A. είναι μια ελικοειδής ίνα, οριζόμενη από δύο πράξεις συμμετρίας, μια μεταφορά και μια περιστροφή. 144

§ … έχουμε να κάνουμε με απεριοδικό κρύσταλλο, αφού η άλυσος των ζευγών των ριζών δεν είναι επαναληπτική. 145

Ο γενετικός κώδικας, καθολικής ισχύος στη βιόσφαιρα, εμφανίζεται, από χημική άποψη, αυθαίρετος, θα μπορούσε να είναι άλλης σύμβασης. 147

… ο οργανισμός αποτελεί την απώτατη επιγενετική έκφραση της ίδιας της γενετικής πληροφορίας. 148

Το γενετικό σύστημα, λόγω της δομής του αντιτίθεται σε κάθε αλλαγή, σε κάθε εξέλιξη. 149

Ø Η φυσική μας διδάσκει ότι (εκτός από την κατάσταση του απόλυτου μηδενός, που είναι απροσπέλαστο όριο) καμιά μικροσκοπική οντότητα δεν μπορεί να γλυτώσει από διαταράξεις κβαντικής τάξης, των οποίων η συσσώρευση, στους κόλπους ενός μικροσκοπικού συστήματος, θα αλλοιώσει τη δομή του βαθμιαία αλλά αναπόδραστα. 149

Ø Μεταλλάξεις … μόνο η τύχη είναι πηγή κάθε καινοφάνειας, κάθε δημιουργίας μέσα στη βιόσφαιρα. Η καθαρή τύχη, η τύχη και μόνο, απόλυτη αλλά τυφλή ελευθερία, είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του απαράμιλλου οικοδομήματος της εξέλιξης. 151

Το περιεχόμενο της έννοιας «τύχη» δεν είναι απλό και η ίδια η λέξη χρησιμοποιείται σε περιστάσεις τελείως διαφορετικές. 152

Μια μετάλλαξη είναι καθαυτή ένα μικροσκοπικό, κβαντικό συμβάν, στο οποίο κατά συνέπεια εφαρμόζεται η αρχή της απροσδιοριστίας. Συμβάν, λοιπόν, ουσιαστικά απρόβλεπτο από την ίδια του τη φύση. 153

Η εξέλιξη: απόλυτη δημιουργία και όχι αποκάλυψη. 154

• Για τη νεότερη θεωρία η εξέλιξη δεν είναι καθόλου ιδιότητα των έμβιων όντων, αφού έχει τη ρίζα της στις ατέλειες ακριβώς του διατηρητικού μηχανισμού που, αυτός, αποτελεί το μοναδικό τους προνόμιο. Πρέπει λοιπόν να πούμε ότι η ίδια πηγή διαταράξεων, «παρασιτικών» θορύβων, που σε ένα μη ζωντανό, δηλαδή μη αναδιπλασιαστικό σύστημα θα κατέστρεφε, λίγο λίγο, κάθε δομή, βρίσκεται στην πρωταρχή της εξέλιξης μέσα στη βιόσφαιρα και είναι απόλογος της ολοκληρωτικής δημιουργικής ελευθερίας τη οποία διαθέτει χάρη σ’ αυτή τη διατάραξη διατήρησης του τυχαίου, που κωφεύει τόσο στους θορύβους όσο και στη μουσική: την ανατυπωτική δομή του D.N.A. 155

Η εξέλιξη

Αν ένα «συμβάν» εγγραφεί στο D.N.A. … πολλαπλασιάζεται και μεταβιβάζεται σε εκατομμύρια… Προερχόμενο το συμβάν αυτό από το βασίλειο της καθαρής τύχης, εισχωρεί στο βασίλειο της ανάγκης, της πιο άκαμπτης βεβαιότητας. 159

… από μια πηγή θορύβου η επιλογή μπόρεσε και άντλησε, από μονάχη της, τις κάθε λογής μουσικές της βιόσφαιρας. Η επιλογή εργάζεται πάνω στις απόρροιες της τύχης και δεν μπορεί να ανεφοδιάζεται από πουθενά αλλού – εργάζεται όμως σ’ έναν χώρο άτεγκτων απαιτήσεων απ’ όπου το τυχαίο έχει εξοστρακιστεί. 159 Από τις απαιτήσεις αυτές ακριβώς, και όχι από τύχη, έχει αντλήσει η επιλογή τους, γενικά, ανοδικούς προσανατολισμούς της, τις αλλεπάλληλες κατακτήσεις της, την καλοβαλμένη τάξη σ’ αυτό το άνθισμα που φαίνεται πως εξεικονίζει. 159-160

• Ο αποφασιστικός παράγοντας της εξέλιξης δεν είναι η «πάλη για επιβίωση» (έκφραση του Σπένσερ και όχι του Ντάρβιν) αλλά, μέσα σε κάθε είδος, το διαφορικό ποσοστό αναπαραγωγής. 160

Οι μόνες, λοιπόν, ανεκτές μεταλλάξεις είναι εκείνες που, τουλάχιστον, δε λιγοστεύουν τη συνεκτικότητα του τελεονομικού μηχανισμού, αλλά μάλλον την ενισχύουν περισσότερο προς την ήδη υιοθετημένη κατεύθυνση ή ακόμα – και οπωσδήποτε πολύ σπανιότερα – την εμπλουτίζουν με νέες δυνατότητες. 160 Ο τελεονομικός, λοιπόν, μηχανισμός είναι εκείνος που, με τον τρόπο που λειτουργεί απ’ τη στιγμή που θα εκφραστεί για πρώτη φορά κάποια μετάλλαξη, ορίζει τις βασικές αρχικές συνθήκες αποδοχής – πρόσκαιρης είτε οριστικής – ή απόρριψη της απόπειρας που γεννά η τύχη. 160-161 Και επειδή για το τελεονομικό επιτέλεσμα, ολική έκφραση των ιδιοτήτων του δικτύου οικοδομικών και ρυθμιστικών αλληλεπιδράσεων, έρχεται και αποφαίνεται η επιλογή, γι’ αυτό το λόγο και η εξέλιξη δείχνει να εκπληρώνει, η ίδια, κάποιο «σχέδιο», το σχέδιο προέκτασης και ενίσχυσης ενός αρχέγονου «ονείρου». 161

Στην κλίμακα του πληθυσμού, η μετάλλαξη δεν είναι κατ’ εξαίρεση φαινόμενο: είναι ο κανόνας. 161

Η ασυνήθιστη σταθερότητα ορισμένων ειδών, τα δισεκατομμύρια χρόνια που καλύπτει η εξέλιξη, η αμετατροπία του θεμελιώδους χημικού «πλάνου» του κυττάρου δεν μπορούν, προφανώς, να εξηγηθούν παρά μόνο με την εξαιρετική συνοχή του τελεονομικού συστήματος, το οποίο, συνεπώς, έπαιξε μέσα στην εξέλιξη, ρόλο κατευθυντήριο μαζί και ανασχετικό, και συγκράτησε, ενίσχυσε, ολοκλήρωσε ελάχιστο, μόνο, κλάσμα των πιθανοτήτων που του παρείχε, σε αστρονομικό αριθμό, η ρουλέτα της φύσης. 163

• Η εξέλιξη στη βιόσφαιρα είναι κατ’ ανάγκη μη αντιστρεπτή διαδικασία η οποία ορίζει μια κατεύθυνση μέσα στο χρόνο. 164
• Η δεύτερη αρχή θεμελιώνεται με στατιστικές θεωρήσεις απαράλλακτες μ’ εκείνες που θεσπίζουν τον μη αντιστρεπτό χαρακτήρα της εξέλιξης. 164
• Είναι θεμιτό να θεωρούμε τον μη αντιστρεπτό χαρακτήρα της εξέλιξης σαν έκφραση της δεύτερης αρχής μέσα στη βιόσφαιρα. 164

Μπορούμε να πούμε ότι στις «αρχικές συνθήκες» επιλογής, που συναντάει μια νέα μετάλλαξη, συγκαταλέγονται κατά τρόπο άρρηκτο και το εξωτερικό περιβάλλον και το σύνολο των δομών και επιτελεσμάτων του τελεονομικού μηχανισμού. 167

• Είναι φανερό ότι η συμμετοχή των τελεονομικών επιτελεσμάτων στον προσανατολισμό της επιλογής γίνεται διαρκώς μεγαλύτερη όσο ανέρχεται η στάθμη οργάνωσης, άρα αυτονομίας του οργανισμού έναντι του περιβάλλοντος. 167
• Η ανάπτυξη το ειδοποιού επιτελέσματος του ανθρώπου, της συμβολικής γλώσσας, ανεπανάληπτου συμβάντος στη βιόσφαιρα, άνοιγε το δρόμο σε μια άλλη εξέλιξη, δημιουργό ενός νέου βασιλείου, του βασιλείου της κουλτούρας, των ιδεών, της γνώσης. 170

Κατά το Τσόμσκι, η μύχια δομή, η «φόρμα» όλων των ανθρώπινων γλωσσών πρέπει να είναι η ίδια. 171

Μεγάλη η σημασία στη εξέλιξη του ανθρώπου η απελευθέρωση από τη σκλαβιά του βαδίσματος με τα τέσσερα… 172

… ανάμεσα στην ανάπτυξη της ομιλίας και τη ανάπτυξη μια τεχνικής που είναι δείγμα βουλητικής και πειθαρχημένης δραστηριότητας πρέπει να υπήρξε στενότατος συσχετισμός. 173

Η ιδέα ότι η πρωτογενής απόκτηση της ομιλίας συνδέεται με διεργασία επιγενετικής ανάπτυξης, επιβεβαιώνεται από ανατομικά δεδομένα. 176

… η γλώσσα είναι μια «υπερδομή». 177

Η έναρθρη ομιλία, μόλις εμφανίστηκε στην ανθρώπινη φυλογενετική σειρά, δεν έκανε δυνατή μόνο την εξέλιξη της κουλτούρας, αλλά συνέτεινε κατά τρόπο αποφασιστικό στη φυσική εξέλιξη του ανθρώπου. 178

Τα σύνορα

Τα σύνορα της βιολογικής εξέλιξης. Για την εξέλιξη… Το θαύμα έχει «εξηγηθεί» εξακολουθεί να μας φαίνεται θαύμα. 181

… οι μηχανισμοί που διασφαλίζουν τη σταθερότητα των ειδών: ανατυπωτική αμετατροπία του DNA και τελεονομική συνεκτικότητα των οργανισμών. 182

· Τα σύνορα τα βλέπω στις δύο άκρες της εξέλιξης: στην προέλευση των πρώτων ζωντανών συστημάτων και στον τρόπο λειτουργίας του εντονότερα τελεονομικού συστήματος που αναφάνηκε ποτέ, του Κ.Ν.Σ. του ανθρώπου. 182

Οι τρεις θεμελιώδεις διεργασίες της εξέλιξης: αντιγραφή, μετάλλαξη, επιλογή. 185

… η ζωή εμφανίστηκε μια μονάχα φορά επάνω στη Γη και προτού υπάρξει οι πιθανότητές της ήταν σχεδόν μηδενικές. 188

Το πεπρωμένο γράφεται στο βαθμό που επιτελείται – ποτέ πιο πριν. 188

Αν υπήρξε μοναδικό [συμβάν], όπως, ίσως, μοναδική υπήρξε και η εμφάνιση της ίδιας της ζωής, είναι επειδή, προτού εμφανιστεί, οι πιθανότητές του ήταν σχεδόν μηδενικές. 188

… η σημερινή εμπειρία που ανανεώνεται από κάθε άτομο, σε κάθε γενεά: από εκείνη που έχει επισωρευθεί κατά την πορεία της εξέλιξης απ’ όλη την ανιούσα του είδους. 197

· Στον άνθρωπο η υποκειμενική ανάπλαση γίνεται η κατεξοχήν ανώτερη λειτουργία, η δημιουργική λειτουργία. Αυτή είναι που αντανακλάται από τη συμβολική της γλώσσας, η οποία την εκφράζει ρητά, μεταθέτοντας και συνοψίζοντας τις ενέργειές της. 198 Εξ ου και το γεγονός, που υπογραμμίζει ο Τσόμσκι, ότι η γλώσσα, ακόμη και στις πιο ασήμαντες χρήσεις της, σχεδόν πάντοτε καινοτομεί: είναι γιατί μεταφράζει μια υποκειμενική εμπειρία, μια ιδιαίτερη ανάπλαση, πάντοτε νέα. 198 – 199

… υποκειμενική και αφηρημένη «πραγματικότητα». 199

Το να αποποιηθούμε την πλάνη που βλέπει στην ψυχή μια άυλη «ουσία», δεν σημαίνει ότι αρνιόμαστε την ύπαρξή της, αλλ’ απεναντίας πως αρχίζουμε να αναγνωρίζουμε τη συνθετικότητά της, τον πλούτο της, το απύθμενο βάθος της γενετικής και πολιτισμικής κληρονομιάς, καθώς και της προσωπικής εμπειρίας, συνειδητής ή μη, που μαζί συναπαρτίζουν το ον που αποτελούμε, μοναδικό και μη εξαιρετέο μάρτυρα του ίδιου του εαυτού του. 203

Το Βασίλειο και τα ερέβη

Από την ημέρα, που ο Αυστραλάνθρωπος, ή κάποιος από το σόι του, κατάφερε να εξωτερικεύσει, όχι πια απλώς μια εμπειρία συγκεκριμένη και ευκαιριακή, αλλά το περιεχόμενο μιας υποκειμενικής πείρας, μιας «ανάπλασης» προσωπικής, ένα καινούριο βασίλειο είχε γεννηθεί: το βασίλειο των ιδεών. 207

· Κάθε ον είναι συγχρόνως απολίθωμα. Φέρνει μέσα του και ίσαμε τη μικροσκοπική δομή των πρωτεϊνών του, τα’ αχνάρια, αν όχι τα στίγματα, όλης της γενετικής του ανιούσας. 207

· Με την ανάπτυξη του Κ.Ν.Σ., ο άνθρωπος επεξέτεινε την κυριαρχία του στο υποανθρώπινο σύμπαν, και ήταν λιγότερο εκτεθειμένος στους κινδύνους που του έκρυβε. 208

Δεσπόζοντας έκτοτε πάνω στο περίγυρό του, ο Άνθρωπος δεν είχε πια απέναντί του αντίπαλο σοβαρό άλλον από τον εαυτό του. 208

… μέσα στη ροή των εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων, πνευματική εξέλιξη δεν μπορούσε να μην επηρεάζει τη φυσική εξέλιξη – στον άνθρωπο, πιο πολύ ακόμα απ’ ό,τι σε κάθε άλλο ζώο, η συμπεριφορά είναι εκείνη που προσανατολίζει την ώθηση της επιλογής. 209

… η φύση είναι αντικειμενική, η αλήθεια της γνώσης δεν μπορεί να έχει άλλη πηγή πέρα από τη συστηματική αντιπαραβολή της λογικής και της πείρας. 212

Είναι σωστός πειρασμός για τον βιολόγο, να παραβάλει την εξέλιξη των ιδεών με την εξέλιξη της βιόσφαιρας. Γιατί ενώ το βασίλειο του αφηρημένου υπερβαίνει τη βιόσφαιρα πιο πολύ ακόμη απ’ ό,τι η βιόσφαιρα το μη ζωντανό σύμπαν, οι ιδέες έχουν διατηρήσει ορισμένες από τις ιδιότητες των οργανισμών. 212

Οι ιδέες οι προικισμένες με τη μεγαλύτερη διεισδυτική ικανότητα, είναι εκείνες που ερμηνεύουν τον άνθρωπο, εντάσσοντάς τον σ’ ένα ενυπάρχον πεπρωμένο, όπου εκεί η αγωνία του καταλαγιάζει. 213

Η επινόηση των μύθων και των θρησκειών, η κατασκευή περιεκτικών φιλοσοφικών συστημάτων, είναι το τίμημα που ο άνθρωπος έπρεπε να πληρώσει για αν επιβιώσει σαν κοινωνικό ζώο, χωρίς να υποταχθεί σ’ ένα σκέτο αυτοματισμό. 215

• Από τον Πλάτωνα ίσαμε τον Χέγκελ και τον Μαρξ, τα μεγάλα φιλοσοφικά συστήματα προτείνουν το καθένα κι από μία οντογονία εξηγητική κα θεσπιστική. Στον Πλάτωνα, η οντογονία βαδίζει προς τα πίσω. Ο Πλάτων στην ιστορία δεν βλέπει τίποτα άλλο από τη βαθμιαία φθορά των Ιδεατών μορφών και, στην Πολιτεία, έχει βαλθεί, όλο κι όλο να κινήσει μια μηχανή επιστροφής στο χρόνο. 216

Οι νεότερες κοινωνίες έχουν οικοδομηθεί με βάση την επιστήμη. 217

… χρειάστηκαν τόσες χιλιετίες ώσπου να αναφανεί στο βασίλειο των ιδεών η ιδέα της αντικειμενικής γνώσης, σαν μοναδική πηγή αυθεντικής αλήθειας. 217

Μέσα σε τρεις αιώνες, η επιστήμη, θεμελιωμένη με το αίτημα της αντικειμενικότητας, κατέκτησε τη θέση της στην κοινωνία: μόνο στην πρακτική – όχι στις ψυχές. 217

Οι νεότερες κοινωνίες δέχτηκαν τα πλούτη και τις δυνάμεις που η επιστήμη ανακάλυπτε γι’ αυτές. Δεν δέχτηκαν, όμως, καλά – καλά δεν άκουσαν, το πιο βαθύ μήνυμα της επιστήμης: τον ορισμό μιας νέας και μοναδικής πηγής αλήθειας, την αξίωση για ολοκληρωτική αναθεώρηση των θεμελίων της ηθικής, για ριζική αποκοπή από την ανιμιστική παράδοση, την οριστική εγκατάλειψη της «πανάρχαιας επιμαχίας», την ανάγκη να σφυρηλατήσουμε μια νέα. 218

… ο άνθρωπος να ξυπνήσει από το χιλιόχρονο ονειροπόλημά του και να ανακαλύψει την ολοκληρωτική του μοναξιά, τη ριζική παραδοξότητά του. 220

Που βρίσκεται η καταφυγή; 220 Πρέπει, άραγε, να δεχτούμε μια για πάντα ότι η αντικειμενική αλήθεια και η θεωρία των αξιών είναι περιοχές ξένες και αδιαχώρητες η μία για την άλλη; 220-221

… οι αξίες και η γνώση είναι πάντα και αναγκαστικά συνυφασμένες στη πράξη και στο λόγο. 221

… ο ορισμός ο ίδιος της «αληθινής» γνώσης στηρίζεται, σε τελευταία ανάλυση, σ’ ένα αίτημα ηθικής τάξης. 221

Η πράξη θέτει σε ενέργεια, ή σε αμφισβήτηση, και τη γνώση και τις αξίες συγχρόνως. 221

Από τη στιγμή που θέτουμε το αίτημα της αντικειμενικότητας σαν αναγκαίο όρο κάθε αλήθειας στη γνώση, θεσπίζουμε μια ριζική διάκριση μεταξύ των χώρων της ηθικής και της γνώσης, απαραίτητη για την αναζήτηση της ίδιας της αλήθειας. 221 – 222 Η γνώση αποκλείει κάθε αξιολόγηση (εκτός από την «επιστημολογική») ενώ η ηθική, κατ’ ουσίαν μη αντικειμενική, είναι για πάντα αποκλεισμένη από το πεδίο της γνώσης. 222

Το αίτημα της αντικειμενικότητας, καταγγέλλοντας την «πανάρχαια επιμαχία», αποκλείει συγχρόνως κάθε σύγχυση μεταξύ γνωστικών και αξιολογικών κρίσεων. Οι δύο κατηγορίες είναι αναπόφευκτα συνδυασμένες στην πράξη και στο λόγο. 222

Η αληθινή γνώση αγνοεί τις αξίες, αλλά για να τη θεμελιώσουμε έχουμε ανάγκη από μια κρίση, ή, μάλλον, από ένα αξιόλογο αξίωμα. 223 Είναι ολοφάνερο ότι, το να θέτουμε το αίτημα της αντικειμενικότητας σαν όρο της αληθινής γνώσης, αποτελεί ηθική εκλογή και όχι γνωστική κρίση αφού, σύμφωνα με το ίδιο αξίωμα δεν μπορούσε να υπάρξει γνώση «αληθινή» προγενέστερη από τη διανοητική αυτή εκλογή. 223 -224 Το αίτημα της αντικειμενικότητας για να θεσπίσει τον γνώμονα της γνώσης ορίζει μια αξία που είναι η ίδια η αντικειμενική γνώση. 224 Όταν, λοιπόν, δεχόμαστε το αίτημα της αντικειμενικότητας, σημαίνει πως διατυπώνουμε τη βασική πρόταση μιας ηθικής: της ηθικής της γνώσης. 224

Η ηθική της γνώσης δεν επιβάλλεται στον άνθρωπο – εκείνος, αντίθετα, την επιβάλλει στον εαυτό του κάνοντάς την αξιωματικά όρο αυθεντικότητας κάθε λόγου και κάθε πράξης. Ο Λόγος περί της Μεθόδου προτείνει μια κανονιστική μεθοδολογία, μα πρέπει να τον διαβάζει κανείς επίσης και προπάντων σαν ηθική αναπόληση, σαν άσκηση πνεύματος. 224

• Η ηθική της γνώσης είναι, επίσης, κατά κάποια έννοια, «γνώση της ηθικής», των παρορμήσεων, των παθών, των αξιώσεων και των ορίων του βιολογικού όντος. 225-226

… μόνο η ηθική της γνώσης θα μπορούσε να οδηγήσει στο σοσιαλισμό. 227

• Η πανάρχαια επιμαχία έχει διαρραγεί. Ο άνθρωπος ξέρει επιτέλους ότι είναι μόνος μέσα στην αδιάφορη απεραντοσύνη του Σύμπαντος, από όπου ξεπήδησε τυχαία. Όχι μόνο το πεπρωμένο του μα ούτε και το χρέος του είναι γραμμένο πουθενά. Σ’ αυτόν εναπόκειται να διαλέξει ανάμεσα στο Βασίλειο και στα ερέβη. 228

Παραρτήματα

• Όταν έχουμε ομοιόμορφη θερμοκρασία, το σύστημα είναι αδρανές. Γι’ αυτό η Δεύτερη Αρχή προβλέπει την αναπόδραστη κατάρρευση της ενέργειας σε ένα απομονωμένο σύστημα, όπως είναι το Σύμπαν. 244
• Ωστόσο, ο βαθμός τάξης του συστήματος, μπορεί να οριστεί με μια άλλη φρασεολογία: τη φρασεολογία των πληροφοριών. Η τάξη του συστήματος, σ’ αυτή τη γλώσσα, ισούται με την ποσότητα της πληροφορίας που απαιτείται για την περιγραφή του συστήματος αυτού. Από εδώ προήλθε και η ιδέα που οφείλουμε στον Szilard και στον Leon Brillouin για μια κάποια ισοδυναμία μεταξύ «πληροφορίας» και «αρνητικής εντροπίας». 245
• Δεν παύει να είναι θεμιτό να θεωρούμε ότι μια από τις θεμελιώδεις προτάσεις της θεωρίας των πληροφοριών, δηλαδή ότι η μεταβίβαση ενός αγγέλματος συνοδεύεται αναγκαστικά από κάποια διασπορά της πληροφορίας που περιέχει, αποτελεί το ισοδύναμο, στην πληροφορική, της Δεύτερης Αρχής στη θερμοδυναμική. 245

Από την Βιολογία στην Ηθική

Jacques Monod, Από την Βιολογία στην Ηθική,

Σπύρος Σφενδουράκης, Πρόλογος Κώστας Β. Κριμπάς, Σύναλμα, Αθήνα 1999, 

Του Λευτέρη Καλοσπύρου
Stagiaire, Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής

ο βιβλίο παρουσιάζεται ο εισαγωγικός λόγος που έδωσε ο βραβευμένος με Νόμπελ Γάλλος βιολόγος Jacques Monod στις 3 Νοεμβρίου του 1967 στα πλαίσια του εναρκτήριου μαθήματός του όντας πρόσφατα εκλεγμένος καθηγητής στο Κολέγιο της Γαλλίας. Όπως συνιστά ο τίτλος του δοκιμίου, ο Monod επιχειρεί να εξηγήσει πειστικά το πέρασμα από την Βιολογία στην Ηθική, πασχίζοντας να ισορροπήσει ανάμεσα στην επιστημονική ακρίβεια και την φιλοσοφική εγκυρότητα. Με ποιο τρόπο σχετίζονται μεταξύ τους η Ανάδυση, δηλαδή «η ιδιότητα της αναπαραγωγής και του πολλαπλασιασμού ιδιαίτερα πολύπλοκων και εύτακτων δομών» και η Τελεονομία, τουτέστιν η «ιδιότητα της φαινομενικής σκοπιμότητας στους ζωντανούς οργανισμούς, η οποία προκύπτει από την εξελικτική προσαρμογή τους» – ιδιότητες τις οποίες διαθέτουν όλα τα έμβια όντα;

Ο Monod ισχυρίζεται πως η δαρβινική θεωρία που δίνει το προβάδισμα στην Τελεονομία, αντιμετωπίζοντάς την ως αναγκαία προϋπόθεση για την ύπαρξη του φαινομένου της Ανάδυσης, δεν εδράζεται πάνω στην πραγματικότητα της φύσης, πράγμα που αποδεικνύεται σαφώς μέσα από τη μελέτη του μηχανισμού αντιγραφής του DNA. Αντίθετα, η μελέτη του φαινομένου της αντιγραφής καταδεικνύει ότι η Τελεονομία συνεισφέρει στην Ανάδυση τυχαία, δεν την καθοδηγεί. Και είναι η διατήρηση αυτής της τυχαιότητας που εγγυάται στη βιόσφαιρα την δημιουργία και ανάπτυξη ολοένα πιο περίπλοκων δομών- ένα από αυτά τα τυχαία συμβάντα για παράδειγμα συνετέλεσε στην ανάδυση του βασιλείου των ιδεών, της νοόσφαιρας, η οποία εμφανίζει πολλά κοινά με την βιολογική εξέλιξη.

Έχοντας διασαφηνίσει, όσο αυτό είναι δυνατό, τους όρους που αφορούν την διάδραση βιόσφαιρας-νόοσφαιρας, ο Monod στο τελευταίο μέρος του κειμένου του, σκιαγραφεί με μουντά χρώματα τον χώρο της επιστημονικής ηθικής, παραδεχόμενος το έλλειμμα ηθικής που παρουσιάζει η κατά τ’ άλλα οργανωμένη σύμφωνα με ένα ιδιαίτερο σύστημα αξιών επιστημονική θεώρηση του κόσμου. Προκειμένου να είναι ενεργό μέλος της πνευματικής και κοινωνικής εξέλιξης του κόσμου, ο επιστήμονας πρέπει να έχει συνείδηση ότι ανήκει ταυτόχρονα σε δυο πεδία ηθικής – της γνώσης και των αξιών- που αν και διαφορετικής υφής, εντούτοις είναι εφαπτόμενα μεταξύ τους. Το κείμενο ξέχωρα από το επιστημονικό ενδιαφέρον του διακρίνεται για την εξαιρετικά δουλεμένη γλώσσα του Monod.           

[Αποδελτίωση]

Jacques Monod, Από τη Βιολογία στην Ηθική

Monod, J. (1999), Από τη Βιολογία στην Ηθική, Αθήνα: Σύναλμα, σ.

Πρόλογος

Μια άλλη ανακάλυψη του Monod είναι το αλλοστερικό φαινόμενο, το πώς οι πρωτεΐνες μπορούν να αλληλεπιδρούν με άλλες πρωτεΐνες ή με άλλα μεγαλομόρια, χάρη στο τρισδιάστατο σχήμα τους και να αλλάζουν με αυτή την αλληλεπίδραση σχήμα, να καθίστανται δηλαδή ενεργές ή μη ενεργές. 9

Κ. Κριμπάς.

Η ίδια η πηγή της επιστήμης, η αντικειμενική γνώση και η ηθική που την προσγειώνει, παραμένουν σκοτεινές για την πλειονότητα των ανθρώπων. Εξού και η αγωνία, η βαθιά δυσπιστία που αισθάνονται οι περισσότεροι για τον σύγχρονο κόσμο και την ίδια την επιστήμη. 15

Αντιπαραθέσεις, συγκρίσεις που όμως είναι αναγκαίες – γιατί στο σύμπαν της γνώσης η διαστολή είναι τόση, ώστε από τους μακρινότερους γαλαξίες του, ο απομονωμένος παρατηρητής μπορεί σύντομα να σταματήσει να δέχεται οποιοδήποτε φως. 16

• Από όλα τα γνωστά αντικείμενα στο σύμπαν, μόνο τα έμβια όντα διαθέτουν δύο παράδοξες ιδιότητες, Ανάδυση και Τελεονομία. 17
• Ανάδυση είναι η ιδιότητα αναπαραγωγής και πολλαπλασιασμού ιδιαίτερα πολύπλοκων, εύτακτων δομών με αυξανόμενη πολυπλοκότητα. 17

• Τελεονομία: «η ιδιότητα της φαινομενικής σκοπιμότητας στους ζωντανούς οργανισμούς, η οποία προκύπτει από την εξελικτική προσαρμογή τους». 17
• Τελεονομία: Είναι σαν τα έμβια όντα να ήταν δομημένα, οργανωμένα και ρυθμισμένα για κάποιο σκοπό: την επιβίωση του ατόμου και ιδιαίτερα του είδους. 17

Έμβια συστήματα υπάρχουν – «έμβια ύλη» δεν υπάρχει. 19

Η ανάδυση και η τελεονομία είναι ιδιότητες του συστήματος και όχι των ουσιών που το αποτελούν. 19

ü Το ότι η ανάδυση προηγείται της τελεονομίας, είναι η μόνη λογική, η μόνη δυνατή λύση, η μόνη που είναι συμβατή με τον Δεύτερο Νόμο της Θερμοδυναμικής. Γιατί, ενώ αυτός ο νόμος είναι ολοκληρωτικά ασύμβατος με οποιουδήποτε είδους τελεονομία, με κανέναν τρόπο δεν αποκλείει να αναδυθούν, τοπικά, πολύπλοκες δομές. Εντούτοις, χρειάστηκε η ευφυΐα του Δαρβίνου για να γίνει αποδεκτή η ιδέα ότι η τελεονομία προχωρά από την ανάδυση, την οποία τη δημιουργεί, την εκλεπτύνει και τη μεγεθύνει. 20

Σήμερα η φυσική βάση της ανάδυσης έχει αναγνωριστεί, είναι το D.N.A., φρουρός της κληρονομικότητας και πηγή της εξέλιξης. 20

§ Ο αντιγραφικός μηχανισμός του D.N.A. μοιάζει πολύ με την κρυστάλλωση, ένα φαινόμενο που αναφέρεται συχνά ως παράδειγμα ανάδυσης στο φυσικό κόσμο. 22

§ Η «μοριακή βάση» για την ανάδυση στα έμβια όντα είναι πράγματι, όπως είχε προβλέψει ο Σρέντιγκερ, ένας «μη περιοδικός κρύσταλλος» ο οποίος χρησιμοποιείται ως το μοντέλο για την απαράλλακτη αναπαραγωγή της δικής του δομής. 22

Η εξέλιξη, η ανάδυση πολύπλοκων δομών από απλούστερες μορφές, είναι λοιπόν η συνέπεια ατελειών στο σύστημα διατήρησης της δομής που αντιπροσωπεύει το κύτταρο. Απέχοντας πολύ από το να «καθοδηγεί» την εξελικτική ανάδυση, η τελεονομία συνεισφέρει σε αυτή – στα τυφλά – μόνο όταν πάει ανάποδα. Θα έλεγε ίσως κάποιος ότι τα ίδια τυχαία συμβάντα, τα οποία, με τη συσσώρευσή τους, θα μπορούσαν να οδηγήσουν στη εξαφάνιση κάθε δομής στα άβια συστήματα, μέσα στη βιόσφαιρα οδηγούν στη δημιουργία νέων και όλο πιο πολύπλοκων δομών. 23

Γιατί, αν το D.N.A. είναι πράγματι η μοριακή βάση της ανάδυσης, είναι ταυτόχρονα και αδρανές και στερημένο τελεονομικών ιδιοτήτων. 24

Οι πρωτεΐνες μέσα από τις μη ομοιοπολικές, αλλά ειδικές αλληλεπιδράσεις τους, συνιστούν τη μοριακή βάση της κυτταρικής μορφογένεσης. 25

– Allosteric proteins: οι πρωτεΐνες οι οποίες αλλάζουν την τρισδιάστατη διαμόρφωσή τους όταν δεσμεύονται με μικρότερα μόρια. Αυτό το φαινόμενο οδηγεί στην αλλαγή της δραστικότητας των πρωτεϊνών, όπως των ενζύμων. 26

– Χάρη στην επινόηση των αλλοστερικών πρωτεϊνών, η μοριακή εξέλιξη κατάφερε σιγά σιγά να απελευθερώσει τα έμβια συστήματα από τους χημικούς περιορισμούς (δομικούς και θερμοδυναμικούς) που διαφορετικά θα εμπόδιζαν την ανάδυση αυτού του εκπληκτικού λειτουργικού μηχανισμού, του κυττάρου. 28

Για την πολυπλοκότητα, θα πρέπει να διακρίνουμε ανάμεσα σε:

1. Συντονισμούς που προκύπτουν από άμεσες αλληλεπιδράσεις μέσω επαφής των κυττάρων.
2. Ενδοκρινείς συσχετίσεις.
3. Το Κ.Ν.Σ. 28

Στην υπόθεση αυτή, η γλώσσα θα μπορούσε να έχει προηγηθεί, ίσως αρκετά, της ανάδυσης ιδιαίτερου ανθρώπινου Κ.Ν.Σ…. 31

Η γλώσσα μπορεί να έκανε τον άνθρωπο, και όχι ο άνθρωπος τη γλώσσα. 31

Ίσως μια μέρα, κάποιο μεγάλο μυαλό να μας δώσει, ως φόρο τιμής στο έργο του Δαρβίνου, μια «Φυσική Ιστορία της Επιλογή των Ιδεών». 32

Ο παλιός μύθος του δέντρου της γνώσης μαρτυρεί ότι το δέος της γνώσης είναι αρχαίο δέος – αλλά είναι σύγχρονος ο ποιητής που λέει:

Αδέλφια, μην αγγίζετε τη λαμπερή Επιστήμη
που από τις απαγορευμένες αμπέλους θέλει να κλέψει
το ματωμένο καρπό που δεν πρέπει να γνωρίσουμε. 34

Σχετικότητα, κβαντική θεωρία, μηχανισμός μοριακής ανάδυσης – μιλώ για περισσότερα από αυτά. Οι τεχνικές δυνατότητες που έχει αναπτύξει η επιστήμη βρίσκονται έξω από τις δυνατότητες κατανόησης των περισσότερων ανθρώπων και για αυτούς αποτελούν αιτία διαρκούς ταπείνωσης. 35

Καντ: η επιστήμη κάνει τον άνθρωπο πιο ξένο σε ένα σύμπαν στο οποίο δεν έχει πλέον καθορισμένη και αναγκαία θέση. 35

Το σύμπαν έχει μόνο ήχους.
Ο άνθρωπος διαλέγει ανάμεσα σ’ αυτούς
και φτιάχνει μια μουσική κατά τη δική του
εικόνα που τον προβληματίζει.
Μακ Γκρέκορ 36

Η γνώση των εξωτερικών πραγμάτων δεν με παρηγορεί για τα εσωτερικά μου αισθήματα σε στιγμές οδύνης – αλλά ό,τι είναι δικό μου από τη μελέτη της Ηθικής θα με παρηγορεί πάντα για την άγνοιά μου σχετικά με τις εξωτερικές επιστήμες. Πασκάλ 37

• Η αντικειμενική γνώση δεν γνωρίζει αξίες. 37
• Στην ηθική της γνώσης ο μοναδικός σκοπός, η υπέρτατη αξία, το «απόλυτο αγαθό» δεν είναι, θα πρέπει να παραδεχτούμε, η ευτυχία της ανθρωπότητας, και ακόμη λιγότερο η προσωρινή δύναμη ή άνεση της ανθρωπότητας, ούτε καν το σωκρατικό γνώθι σε αυτόν, είναι η ίδια η αντικειμενική γνώση. 40
• Δεν θα πρέπει να κρύψουμε ότι είναι μια αυστηρή και περιοριστική ηθική, η οποία, αν και σέβεται τον άνθρωπο ως διατηρητή της γνώσης, καθορίζει μια αξία ανώτερη από τον άνθρωπο. Είναι μια κατακτητική ηθική και από κάποιες απόψεις νιτσεϊκή, γιατί ο πυρήνα της είναι η θέληση για δύναμη: αλλά δύναμη μόνο στη νοόσφαιρα. 40
• Η αντικειμενική γνώση ορίζει τις εναλλακτικές, αλλά η ίδια με κανέναν τρόπο δεν βοηθά να επιλυθεί το αγωνιώδες ηθικό πρόβλημα, το οποίο θέτει μόνο η επιστήμη. 42

Η επιστήμη αγνοεί και οφείλει να αγνοεί τις ηθικές αξιολογικές κρίσεις. 42

Βασίλειο της αντικειμενικότητας… 43

«απόλυτη» αξία της γνώσης… 44

Αναφέρομαι στην έσχατη αποδόμηση, από τη επιστήμη, από τη συστηματική αναζήτηση αντικειμενικής γνώσης, για όλα τα συστήματα πίστης, είτε αρχέγονα είτε εξαιρετικά εκλεπτυσμένα, τα οποία επί χιλιάδες χρόνια εξυπηρέτησαν τη θεμελιώδη λειτουργία αιτιολόγησης του ηθικού κώδικα και της κοινωνικής δομής. 45

Η επιστήμη όχι μόνο δεν αγνοεί, αλλά απορρίπτει οποιαδήποτε εξομοίωση «πίστης» και γνώσης. 46

• Η επιστήμη δεν μπορεί να δημιουργήσει, να εξάγει ή να προτείνει αξίες. Η αναζήτησης όμως αντικειμενικής γνώσης είναι από μόνη της ηθική στάση θεμελιωμένη πάνω σε μια αρχική επιλογή ενός συστήματος αξιών, που θα αποκαλέσω «ηθική της γνώσης». 46
• Να συζητηθεί ο νέος ανθρωπισμός, που θα μπορούσε να αναπτυχθεί με βάση τα πρότυπα αξιών της ηθικής της γνώσης. Ένα τέτοιο σύστημα θα υπηρετούσε τον άνθρωπο στη πιο μοναδική και πολύτιμη ουσία του, θέτοντας ως πρωτεύοντα στόχο την ανάπτυξη της κουλτούρας και της δημιουργικότητας, έτσι ώστε να καταπολεμηθεί κάθε μορφή αλλοτρίωσης: πνευματική, πολιτική, οικονομική. 47

Μέσα από το έργο των Francois Jakob, Andre Lwoff και Jacques Monod ο βετεράνος βιολόγος Βαγγέλης Μπρίκας επιχειρεί ένα ταξίδι στο Παρίσι του »60 και στην περίφημη σοφίτα του Ινστιτούτου Παστέρ.

Οι πρόδρομοι της Ντόλι

Ι. Σουφλέρη, ΤΟ ΒΗΜΑ 14/03/1999,

«Δεν πρέπει να υποτιμούμε τον κίνδυνο που προκύπτει όταν ενθουσιώδεις νέοι επιστήμονες εκσφενδονίζονται ως αλεξιπτωτιστές σε ένα έδαφος διάσπαρτο με επιλεγμένα δεδομένα και απόψεις που είναι ήδη σε πλήρη άνθιση». Ετσι έγραφε ο Andre Lwoff, ο γάλλος γιατρός και ερευνητής ο οποίος πρωτοστάτησε στην ανάπτυξη της μοριακής βιολογίας στη χώρα του, σε άρθρο του στην επιστημονική επιθεώρηση Bacteriological Reviews, το 1953.

Με ένα απόσπασμα από αυτό το άρθρο αρχίζει το βιβλίο του Βαγγέλη Μπρίκα Η αποφασιστική καμπή στη μοριακή βιολογία, Το έργο των Francois Jakob, Andre Lwoff, Jacques Monod. Και αν ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τα γραπτά τού μεγάλου γάλλου επιστήμονα για να δικαιολογήσει την απόφασή του να γράψει ένα ιστορικό βιβλίο, στην πραγματικότητα ένα έργο αφιερωμένο στα τεκταινόμενα της μοριακής βιολογίας στη Γαλλία της δεκαετίας του εξήντα δεν χρειάζεται άλλοθι.

Πρόκειται για μια από τις γονιμότερες περιόδους της μοριακής βιολογίας στη χώρα αυτή και ειδικότερα στο Ινστιτούτο Παστέρ του Παρισιού και την περίφημη σοφίτα του. Η περίοδος που ακολούθησε τη διαλεύκανση της μοριακής δομής του DNA, η οποία επιτεύχθηκε από τους James Watson, Francis Crick και Maurice Wilkins στα 1953, χαρακτηρίζεται από τους ιστορικούς ως η περιγραφική περίοδος της μοριακής βιολογίας δεδομένου ότι η έμφαση είχε δοθεί στην χημική δομή του μορίου της κληρονομικότητας. Αμέσως μετά την αποκρυπτογράφηση του λειτουργικού ρόλου του DNA στην κωδίκοποίηση των αλληλουχιών των πρωτεϊνών από τους Marshall Nirenberg και Johann Mathaei στα 1961, οι πρωτοποριακές έρευνες των Jacob, Monod και Lwoff οδήγησαν τη μοριακή βιολογία από την περίοδο της περιγραφικής μελέτης στην περίοδο της μελέτης της λειτουργίας των γονιδίων.

Σε αυτή την αποφασιστική καμπή της μοριακής βιολογίας αναφέρεται το βιβλίο του Βαγγέλη Μπρίκα, και ο τρόπος με τον οποίο δίνονται τα γεγονότα που τη σημάδεψαν είναι ιδιαίτερα πρωτότυπος. Ο συγγραφέας, ο οποίος έζησε τα γεγονότα από πολύ κοντά, δεδομένου ότι ζει και εργάζεται ως ερευνητής στη Γαλλία από τη δεκαετία του ’40, δίνει το στίγμα της κάθε μεγάλης στιγμής με πολλαπλό τρόπο. Οχι μόνο με δικά του κείμενα και αποδώσεις στην ελληνική των πρωτοτύπων εργασιών-οροσήμων οι οποίες είχαν δημοσιευθεί σε επιστημονικές επιθεωρήσεις, αλλά αφήνοντας τους ίδιους τους ερευνητές να «μιλήσουν», είτε μέσα από γραπτά κείμενά τους, είτε μέσα από ομιλίες τους σε γεγονότα όπως η απονομή του βραβείου Νομπέλ. (Το 1965, οι Francois Jakob, Andre Lwoff και Jacques Monod τιμήθηκαν με το εν λόγω βραβείο.)

Με την εναλλαγή αυτή των κειμένων διαφορετικής προέλευσης δίνονται τα βασικά ιστορικοεπιστημονικά στοιχεία που συνθέτουν την περίοδο την οποία πραγματεύεται το βιβλίο και η οποία αποδίδεται στα πέντε πρώτα μέρη του, ενώ το έκτο μέρος του είναι αφιερωμένο στον αντίκτυπο που είχε αυτή η περίοδος στην περαιτέρω εξέλιξη της μοριακής βιολογίας. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με ένα άρθρο του καθηγητή Φώτη Κ. Καφάτου, διευθυντή του Ευρωπαϊκού Εργαστηρίου Μοριακής Βιολογίας στη Χαϊλδεμβέργη (EMBL), το οποίο διαπραγματεύεται τη συμβολή του Francois Jacob στη μοριακή βιολογία και με ένα εκτεταμένο γλωσσάρι των επιστημονικών όρων που απαντώνται στα κείμενα του βιβλίου.

Αξίζει να σημειωθεί ότι παρά τη διαφορετική προέλευση και φύση των κειμένων που περιλαμβάνονται σε αυτό, το βιβλίο του Βαγγέλη Μπρίκα ρέει, καθώς όχι μόνο διηγείται μια όμορφη ιστορία, αλλά το κάνει και σε μια άψογη γλώσσα. Καθόλου παράξενο το ότι χρειάστηκαν οκτώ χρόνια δουλειάς για την ολοκλήρωσή του.

Η πρωτότυπη παρουσίαση και το γοητευτικό του λόγου καθιστά το έργο πολύτιμο ανάγνωσμα τόσο για τους ειδήμονες όσο για ένα ευρύτερο κοινό. Οι πρώτοι θα εκτιμήσουν την άψογη παρουσίαση τόσο των επιστημονικών όσο και των ιστορικών δεδομένων, το γεγονός ότι σημαντικά κείμενα βρίσκονται για πρώτη φορά σε αυτό το βιβλίο, την εκτεταμένη βιβλιογραφία και το προσεγμένο γλωσσάρι. Το δεύτερο, ακόμη και αν δυσκολευτεί στα αμιγώς επιστημονικά κεφάλαια του βιβλίου, θα έχει σαφώς αντιληφθεί τις βασικές αρχές της μοριακής βιολογίας και θα έχει απολαύσει τη διαδρομή σε μια περίοδό της, πάνω στις ανακαλύψεις της οποίας στηρίζονται πολλές από τις σημερινές προόδους που γίνονται πρωτοσέλιδα στον διεθνή Τύπο. Τέλος, για τους φοιτητές της βιολογίας, το βιβλίο όχι μόνο θα μπορούσε να φωτίσει πολλές «δύσκολες» πλευρές της επιστήμης τους, αλλά και να τους εισαγάγει στη φιλοσοφία της.

Jacques Monod and Theistic Evolution

by W. Peter Gadsby, May 1, 1980

Jacques Monod was noted for his contributions not only in his field of molecular biology, but also in philosophy. He was a close friend of the French philosopher, Albert Camus. Monod’s book, Chance and Necessity, published in 1970, concludes with these words:

Man at last knows that he is alone in the unfeeling immensity of the universe, out of which he emerged only by chance. Neither his destiny nor his duty have been written down. The kingdom above or the darkness below: it is for him to choose.

With Francois Jacob, Monod did much to elucidate the way in which genes regulate cell metabolism by directing the biosynthesis of enzymes. With Jacob and Andrew Lwoff, Monod was awarded the Nobel Prize for Medicine or Physiology in 1965.

Jacques Monod died in mid-1976, aged 66. On 10 June 1976, the Australian Broadcasting Commission Science Unit broadcast a tribute to Monod which was entitled “The Secret of Life.” The program concluded with an interview between Monod and one Laurie John in which, according to ABC compere Robyn Williams [himself an atheist and fanatical anti-creationist—Ed.], Monod talked about his belief “that life and evolution are without an ultimate purpose.” His words should be pondered by those who wish to reconcile a belief in evolution with faith in God:

Monod: If we believe in a Creator—if we feel the need for this belief—it is basically for moral reasons, in order to see a goal for our own lives. And why would God have to have chosen this extremely complex and difficult mechanism when, I would say by definition, he was at liberty to choose other mechanisms, why would he have to start with simple molecules? Why not create man right away, as of course classical religions believed?

John: But then why do you suppose that theology should be automatically as simple as possible when you admit that science is becoming more and more complicated? Perhaps we don’t know why God just didn’t simply say, “There’s man.” But there may be reasons.

Monod: I just don’t see the reasons, and no theologian has given me, yet, a good answer to that question. And here again we come to what is really an ethical attitude. Retreating into the mystery that cannot be approached is, from the point of view of science, unethical. Our duty as scientists is to consider that there is no mystery that is by definition impenetrable to analysis. Scientists are well-accustomed to the general problem of analyzing something that they cannot see. This is what we call the “black box.” And in fact this is how physicists have worked on atoms, because they never saw an atom—nobody has ever seen an atom. And similarly, there were entities called “genes” that nobody could see, nobody knew what they were made of and still we could deduce a great many properties of these entities from experiments. Now, if we wanted to try to build what I would call, scientifically, a meaningful image of God, we would have to assume a certain number of finite, precise properties; we would, of course, agree that these properties could never be verified directly, but at least some of the consequences of these properties would be predictable. As I see it, the modern (or modernized) concept of God has none of these properties. The concept is assigned no definition clear or precise enough to make it amenable to experiments, to observation, which is, of course, a fundamental alteration in the minds of religious people. This is not the classical concept of God.

John: Could I go back to the question of creation? As I understand your point of view, and as it has been put to me, traditionally Christians have said, “God created the world at the beginning; God at a certain stage created life; God was at many points involved” Then science came along and said, “No, we can give you a determinist account of how the universe was created, and how life came into being, entirely by scientific laws; we have no need of the hypothesis of a theistic creator.”

Now, am I right in thinking that you have taken that one stage further, and said, “No, it isn’t in fact a determinist system; it is even more difficult to imagine God because of the elements of randomness that occur at many points in this story, and in fact, that are the whole thread holding the story together? God couldn’t have decided in the beginning to use this mechanism to create man because he couldn’t have predicted at the beginning that man would emerge from it (emphasis added).

Monod: You are quite right. The advent of man was completely unpredictable, until it actually happened.

John: So in other words, we would need a more sophisticated account of creation. I wonder if I could take one sentence from your book and see how you would regard it as an attempt at a more sophisticated account of the Creator. You point to two factors in the emergence of higher and higher forms of life: one is randomness, mutations; the other is natural selection. And what you say is that randomness is the nourishment which natural selection uses. And you say it is not to chance. but to these conditions—namely, of what is to be selected—that evolution owes its generally progressive course, and steady development which it seems to suggest. In other words, one could conceive of God using randomness, just so long as there was the pattern which he was imposing upon the results of the chance mutations.

Monod: If you want to assume that, then I have no dispute with it, except one (which is not a scientific dispute, but a moral one). Namely, selection is the blindest, and most cruel way of evolving new species, and more and more complex and refined organisms. . . .

John: Cruel?

Monod: The more cruel because it is a process of elimination, of destruction. The struggle for life and elimination of the weakest is a horrible process, against which our whole modern ethics revolts. An ideal society is a non-selective society, is one where the weak is protected; which is exactly the reverse of the so-called natural law. I am surprised that a Christian would defend the idea that this is the process which God more or less set up in order to have evolution (emphasis added).