ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Δημήτριος Τζωρτζόπουλος

Δρ. Φιλοσοφίας, Σχολικός Σύμβουλος ΠΕ02

Γ΄ Γυμνασίου

Α. ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(σσ. από το εγχειρίδιο 8-13):

Όνομα και έννοια της φιλοσοφίας

· Η λέξη φιλοσοφία απαντά στην γραπτή ελληνική παράδοση τον 5^ο αι. π.Χ.

· Σημαίνει: «αγάπη για τη σοφία» κι παράγεται από τις λέξεις: φίλος + σοφία.

· Σοφία σήμαινε: ενδιαφέρον για τη γνώση, αλλά και φρόνηση, ορθή κρίση, ικανότητα για λήψη πρακτικών αποφάσεων.

· Παράδειγμα: οι Επτά Σοφοί.

1. Αρχή της φιλοσοφίας

· Φιλοσοφία κατά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη σημαίνει:

– στάση απορίας και θαυμασμού απέναντι στα φαινόμενα του κόσμου.

– θεωρητική αναζήτηση και διερεύνηση της ουσίας των πραγμάτων.

· Επίσης η φιλοσοφία προτείνει ή αποτελεί μια στάση ζωής.

1. Ορισμοί της φιλοσοφίας

· Έχουν δοθεί διάφοροι επί μέρους ορισμοί όπως:

– Γνώση των όντων.

– Έρευνα των πρώτων αρχών και αιτίων των φαινομένων.

– Μελέτη θανάτου (Πλάτων, Φαίδων).

– Τέχνη των τεχνών και επιστήμη των επιστημών.

1. Η σημασία της φιλοσοφίας για την καθημερινή ζωή

· Υποβάλλει τον άνθρωπο σε γόνιμους προβληματισμούς.

· Θέτει ερωτήματα και δίνει ανάλογες απαντήσεις με προοπτική.

· Προσφέρει τρόπους ή μεθόδους ανάλυσης και σκέψης, όπως:

– Αναγωγή από το συγκεκριμένο ή το επί μέρους στο πιο γενικό και συνθετικό ή αφηρημένο.

– Επίσης αντίστροφα:

– από ένα αφηρημένο με την αρνητική σημασία, δηλαδή αόριστο, ασαφές, χωρίς περιεχόμενο ή απροσδιόριστο γενικό στο πολύ συγκεκριμένο και καθορισμένο.

· Μας εξοικειώνει με τον διάλογο και τον διαλογικό τρόπο σκέψης και επικοινωνίας.

1. Κλάδοι της φιλοσοφίας

· Οι κλάδοι της φιλοσοφίας προσδιορίζονται ανάλογα με τα προβλήματα που απασχόλησαν τους αρχαίους φιλοσόφους.

· Κυρίως ήταν δύο ειδών τα προβλήματα: θεωρητικά και πρακτικά.

· Έτσι έχουμε τους εξής κλάδους:

Ι. Μεταφυσική ή οντολογία. Ασχολείται με τη γνώση της φύσης και του σύμπαντος.

ΙΙ. Θεωρία της γνώσης ή γνωσιολογία. Ασχολείται με τη γνώση και τα όριά της.

ΙΙΙ. Ηθική φιλοσοφία. Ασχολείται με τα προβλήματα της πρακτικής ζωής: σκοπιμότητα της ανθρώπινης πράξης, στάση ή στάσεις ζωής, οι αξίες κ.α.

ΙV. Κοινωνική και πολιτική φιλοσοφία. Ασχολείται με τις αρχές και τους κανόνες που πρέπει να διέπουν την οργανωμένη κοινωνία των ανθρώπων. Επίσης ασχολείται με την πολιτική οργάνωση του κράτους, με τη νομιμότητα της πολιτικής εξουσίας και παρόμοια θέματα κοινωνικού και πολιτικού χαρακτήρα.

1. Διαίρεση της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας

Ι. Προσωκρατική φιλοσοφία (6^ος–5^ος αι. π.Χ.).

· Έχει «κοσμολογικό» και «οντολογικό» χαρακτήρα:

– Ερευνά την αρχή του κόσμου, της πραγματικότητας, δηλαδή των όντων.

– Προβαίνει σε ορθολογικές ερμηνείες του κόσμου.

ΙΙ. Κλασική ή αττική φιλοσοφία (5^ος –4^ος αι. π.Χ.).

· Σε τούτη την περίοδο ακμάζουν: ο Σωκράτης, οι Σοφιστές, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης.

· Είναι η πιο θαλερή περίοδος της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και γενικότερα της ελληνικής σκέψης.

· Ο χαρακτήρας της φιλοσοφίας τώρα γίνεται ανθρωπολογικός:

· Γίνεται στροφή της έρευνας προς τον άνθρωπο.

ΙΙΙ. Ελληνιστική φιλοσοφία – Ύστερη αρχαιότητα (3^ος αι. π.Χ. –6^ος αι. μ.Χ.).

· Η φιλοσοφία αυτή συνδέεται με τα διάφορα ελληνικά κράτη που δημιουργήθηκαν σε περιοχές της Ασίας και της Αιγύπτου μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου.

· Η Αθήνα ωστόσο εξακολουθεί να είναι το κέντρο της πνευματικής δραστηριότητας της εποχής.

· Φιλοσοφικά ρεύματα που κυριαρχούν τώρα: Επικουρισμός, Στωικισμός, Σκεπτικισμός.

· Ασχολούνται με τη φυσική, τη Λογική και την ηθική.

· Κύριο γνώρισμα αυτών των φιλοσοφικών θεωριών παραμένει η ατομική ευδαιμονία του ανθρώπου.

· Την ίδια περίοδο συνεχίζουν τη διδασκαλία του Σωκράτη, παραλλαγμένη βέβαια κατά τις συνθήκες της εποχής, οι διάφορες σωκρατικές σχολές.

· Παρατηρείται, κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, αναβίωση του πλατωνισμού και του Αριστοτελισμού.

1. Η διαχρονική σημασία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας

· Τα θέματα που απασχόλησαν τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους συνεχίζουν να απασχολούν και να προβληματίζουν και τη σύγχρονη σκέψη.

· Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι έθεσαν τις βάσεις της επιστήμης και του φιλοσοφικού στοχασμού του δυτικού κόσμου.

· Επανέρχονται στο προσκήνιο ιδέες των ελλήνων φιλοσόφων που σχετίζονται με την ηθική και την κοινωνικοπολιτική ζωή.

· Διατυπώθηκαν για πρώτη φορά προβληματισμοί και γόνιμες σκέψεις για την ευτυχία του ανθρώπου.

1. Τα θέματα του βιβλίου

· Το βιβλίο ασχολείται με θέματα και ερωτήματα της ηθικής, πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας.

· Αυτά τα θέματα μπορούν να συζητούνται μέσα από την πραγμάτευση των συγκεκριμένων φιλοσοφικών κειμένων.

Β. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1– ΕΝΟΤΗΤΑ 3η

1. Ανάλυση:

Ι. Θεμελιώδεις αντιλήψεις της ενότητας 3:

· Ο λόγος είναι περί της ηθικής στάσης του ανθρώπου.

· Για εκείνες τις αρετές που εξασφαλίζουν ατομική και συλλογική ευτυχία.

· Για την προσωπική και κοινωνική ευδαιμονία.

ΙΙ. Βασικές ιδέες του κειμένου 1:

· Πώς μπορεί ο άνθρωπος να επιτύχει την ψυχική του γαλήνη [στα αρχαία: ευθυμία (ευ-θυμός=καλή καρδιά)];

· Μπορεί με τη φρόνηση.

· Τι σημαίνει φρόνηση εδώ;

· Σημαίνει: εγκράτεια, λιτός βίος, μετρημένα βήματα στη ζωή μας.

· Γιατί πρέπει να επιδιώκουμε την ψυχική μας γαλήνη;

· Επειδή ανήκει στις πιο σημαντικές αρετές του ανθρώπου.

· Πιο ειδικά δημιουργεί στον άνθρωπο την αίσθηση της ασφάλειας, της βεβαιότητας, της σιγουριάς και της επιτυχίας, διότι τον παρωθεί να μην κάνει περισσότερα από όσα μπορεί ή από όσα του επιτρέπουν οι συνθήκες.

· Έτσι η επιδίωξη της ψυχικής γαλήνης συνδέεται με την καλλιέργεια της αυτογνωσίας σχετικά με το τι δύναται ο καθένας να πράξει και να επιτύχει.

ΙΙΙ. Βασικές ιδέες του κειμένου 2:

· Σε συνάφεια με τα παραπάνω, μπορεί κανείς να κατακτά καθημερινά την ψυχική του γαλήνη, όταν κάνει σύμμετρη ζωή.

· Σύμμετρη πρωτίστως σε επίπεδο υλικών απολαύσεων και ηδονών.

· Έτσι δεν ξοδεύεται άσκοπα η ανθρώπινη ψυχή και αγνοεί συνειδητά τόσο τη στέρηση όσο και την υπερβολή, την υπεραφθονία, την αδηφαγία.

· Τούτο σημαίνει περαιτέρω πως εκείνος που επιδιώκει την ψυχική του γαλήνη ασκείται στο να έχει αυτάρκεια και σταθερό ψυχισμό.

· Αναλογικά μαθαίνει να αποφεύγει τους ανεξέλεγκτους εσωτερικούς κραδασμούς ή ανώφελες συγκινήσεις και μεταπτώσεις, να αναζητεί το μέτρο μέσα του και έξω από τις ταραχώδεις προτιμήσεις των πολλών, εν τέλει να αποπέμπει κάθε αλλότρια, ήτοι δύσθυμη, προς το εσωτερικό του Είναι επιλογή.

· Επί πλέον μαθαίνει να ζητά το εφικτό και ρεαλιστικό στη ζωή του, έχοντας ως μέτρο σύγκρισης πιο δύσκολες μορφές ή καταστάσεις ζωής.

2. Η διαχρονική αξία των ως άνω ιδεών

· Υπό τις σημερινές συνθήκες, η ψυχική γαλήνη είναι το ζητούμενο για τον μαζικό άνθρωπο της αλόγιστης κατανάλωσης και της πλήρους αβεβαιότητας.

· Πώς μπορεί να επιδιώκεται σήμερα η ψυχική γαλήνη του ανθρώπου;

· Με τους ίδιους σχεδόν τρόπους και όρους που μας πορίζουν τα πιο πάνω κείμενα.

· Πιο συγκεκριμένα: στα όρια του πνεύματος αυτών των κειμένων, η ψυχική γαλήνη του σημερινού ανθρώπου πλήττεται θανάσιμα από τον παρασιτικό καταναλωτισμό και τους μηχανισμούς που τον παράγουν και αναπαράγουν.

· Εξίσου θανάσιμα πλήττεται και από τη διόγκωση των καθημερινών προβλημάτων, από την απουσία στοιχειώδους ποιότητας ζωής, καθώς και από την ολοσχερή μηχανοποίηση του ανθρώπινου όντος.

· Με ένα λόγο, η σιδηροτροχιά που αναγκαστικά πρέπει να ακολουθήσει ο καθένας σήμερα, προκειμένου να επιτύχει μια ικανοποιητική επιβίωση υπονομεύει τα θεμέλια της ψυχικής γαλήνης και απομακρύνει τα άτομα και τις κοινωνίες από μια αληθινή βίωση, δηλαδή από την αυθεντική ευδαιμονία.

Γ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3–ΕΝΟΤΗΤΑ 4η

1. Ανάλυση:

Ι. Θεμελιώδεις αντιλήψεις της ενότητας 4:

· Εδώ ο Σωκράτης-Πλάτων συζητεί για την πολιτική και για μια χρηστή άσκηση της εξουσίας, ήτοι αξιοκρατική διακυβέρνηση της πολιτείας.

· Πιο ειδικά αναπτύσσει προβληματισμούς σχετικά με την ανάγκη για διακυβέρνηση της πολιτείας από άξιους ανθρώπους.

· Πώς όμως ορίζει ή προσδιορίζει τους άξιους ανθρώπους;

· Προσπαθεί να τους προσδιορίσει με βάση τα κίνητρα που τους οδηγούν να γίνονται «εραστές» της εξουσίας.

ΙΙ. Βασικές ιδέες του κειμένου:

· Το βασικό κίνητρο για μια έντιμη ενασχόληση με την πολιτική είναι να μην εμφορείται κανείς ούτε από φιλοχρηματία ούτε από φιλοδοξία.

· Από τι να εμφορείται;

· Από την αληθινή φιλο-σοφία, δηλαδή από την ανιδιοτελή αγάπη για τη γνώση και την παιδεία.

· Ακριβώς τούτη η αγάπη χαρακτηρίζει τους άξιους ανθρώπους, οι οποίοι έτσι αίρονται πάνω από «ευτελείς συνήθειες και μικροπρέπειες κι αδιαφορίες» ( Καβάφης).

· Διερωτάται λοιπόν ο Σωκράτης, δηλαδή ο Πλάτων:

· Πώς μπορεί κανείς να ασκεί χρηστή διοίκηση και να υπηρετεί το δημόσιο συμφέρον, όταν ο ίδιος αγαπά το χρήμα και τη δόξα;

· Ο φιλοχρήματος πολιτικός προτάσσει πάντοτε το δικό του συμφέρον και αδιαφορεί για την ευημερία των πολλών.

· Γι’ αυτό και η πολιτεία δεν μπορεί να ευημερεί με τέτοιους πολιτικούς.

· Από άποψη αρχής, ο πλουτισμός –νόμιμος ή παράνομος– και η φιλοδοξία συνυφαίνονται με την πολιτική και τους πολιτικούς και αποτρέπουν τους άξιους ανθρώπους από την ενασχόλησή τους με την πολιτική.

· Πράγματι, οι άξιοι άνθρωποι, οι αληθινοί φίλοι της σοφίας, της γνώσης και της παιδείας δεν επιθυμούν την ανάληψη της διακυβέρνησης, δεν έχουν πολιτικές φιλοδοξίες.

· Δεν θέλουν να τους λένε μίσθαρνους, κλέφτες και μωροφιλόδοξους.

· Πρέπει λοιπόν να αναγκάζονται να ασχοληθούν με την πολιτική, προκειμένου να επικρατήσει στην πολιτεία η δικαιοσύνη, η φρόνηση και η ισότητα.

· Να αναγκάζονται, γιατί αυτοί μόνο μπορούν να θεμελιώνουν την αρετή στην πολιτική.

· Το έργο τους μάλιστα δεν εξαντλείται στην άσκηση των πολιτικών τους καθηκόντων, αλλά κυρίως στην κατανόηση αυτού που οφείλουν να πράττουν και των ανθρώπων που καλούνται να υπηρετούν.

· Αυτός ο αναγκασμός συνεπώς δικαιολογείται από το γεγονός ότι όσο απέχουν από την πολιτική οι άξιοι, τόσο κυβερνούν οι ανάξιοι.

· Και το να εξουσιάζει τον καλύτερο ο χειρότερος θεωρείται ως η μέγιστη τιμωρία για τους άξιους και ως αρχή μεγάλων κακών για την πολιτεία.

· Γενικώς ο Πλάτων δεν κηρύσσει μια απολιτική στάση ζωής, αλλά την ανάγκη μιας πολιτικής εξουσίας που θα είναι απαλλαγμένη από απάνθρωπους ανηθικισμούς και ανεντιμότητες, από παραπλανητικά ιδεολογήματα και αμφίβολη ποιότητα του κρατικού μηχανισμού.

· Εν τέλει μια πολιτεία που θέλει να ευημερεί, πρέπει να προσελκύει στην πολιτική τους άξιους ανθρώπους.

· Με σημερινούς όρους: πρέπει να διασφαλίζει την αξιοκρατία.

III. Η διαχρονική αξία των ως άνω ιδεών

· Οι εκάστοτε ιδέες, για να έχουν διαχρονική αξία, πρέπει να περιέχουν ένα απόσταγμα αλήθειας, το οποίο έχει καθολική ισχύ και επαληθεύεται μέσα στο χρόνο.

· Σ’ αυτή την κατηγορία των ιδεών ανήκουν και οι Πλατωνικές ιδέες.

· Αυτό μαρτυρούν περίτρανα οι πολιτικές εμπειρίες των σημερινών πολιτικών κοινωνιών.

· Και τότε και σήμερα παρατηρείται πολιτικός καιροσκοπισμός, ο οποίος αναδεικνύει στην πολιτική εξουσία εχθρούς και όχι φίλους της γνώσης και της παιδείας.

· Συνέπεια της απαιδευσίας τούτης είναι να βρίσκουν απόλυτη σχεδόν εφαρμογή οι εκτιμήσεις του Πλάτωνα περί «πληρωμένων, φιλόδοξων και αυτάρεσκων πολιτικών» που νέμονται την εξουσία προς ίδιον όφελος.

· Επίσης φαίνεται να ισχύουν στο ακέραιο οι πλατωνικές αποστροφές ότι οι άξιοι άνθρωποι πρέπει να ενθαρρύνονται να ασχοληθούν με την πολιτική.

· Στις νεωτερικές και μετανεωτερικές εποχές που ζούμε, οι δομές εξουσίας «εξορίζουν» εν πολλοίς, με την ίδια ένταση που το προσδιορίζει ο Πλάτων, τους ικανούς και έντιμους από την πολιτική.

· Αυτές οι δομές δε αντισταθμίζουν τον εν λόγω «εξορισμό» και την «αποχή» των άξιων ανθρώπων από την πολιτική με τη δημιουργία φαύλων δεοντολογιών, φενακισμένων συνειδήσεων και με τη διασπορά διανοουμενίστικων αοριστολογιών.