Ανταγωνισμός ή αλληλεγγύη;

Henri Matisse

Του Νίκου Τσούλια

Ως πρόεδρος της ΟΛΜΕ

      Βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου η έννοια της γνώσης βρίσκεται σε περίοπτη θέση. Αρκετοί βιάζονται, ωστόσο, να δηλώσουν ότι η σημερινή έκρηξη της γνώσης, ιδιαίτερα στο χώρο των νέων τεχνολογιών, οδηγεί με σιγουριά σε ξέφωτα χειραφέτησης του ανθρώπου. Τα πράγματα όμως είναι πιο σύνθετα, γιατί η οποιαδήποτε διαφωτιστική και μορφωτική ανέλιξη πρέπει να συνδέεται με βασικά δημοκρατικά στοιχεία, τα οποία δεν είναι δεδομένα:

α) Το αξιακό σύστημα του σχολείου και της παιδείας είναι σε ευθεία αντίθεση με τις κυρίαρχες αντιλήψεις της αγοράς. β) Αντί να ενισχύεται το κοινωνικό κράτος, αμφισβητούνται βασικές του πλευρές και τελευταία αποδομείται παντού η ίδια η θεμελίωσή του. γ) Ενώ μέχρι την εποχή της κυριαρχίας της σοσιαλδημοκρατίας στην Ευρώπη η γραφή της ιστορίας γινόταν από το τετράγωνό: πολιτική, κοινωνία, οικονομία, πολιτισμός, τώρα γίνεται μόνο από τη γραμμή της οικονομίας. δ) Δεν υπάρχουν ακόμα ισχυρές τάσεις, για να περάσουμε από την «οικονομία της πληροφορίας» στην «κοινωνία της γνώσης και της μάθησης»· αντίθετα αποδομείται ο πυρήνας της εκπαίδευσης και της ανθρωπιστικής γνώσης, της παιδείας και της μόρφωσης.

      Η κρατούσα τάξη πραγμάτων χρησιμοποιεί την επιστημονική πρόοδο και την τεχνολογική έκρηξη προκειμένου να διαμορφώσει μια σύγχρονη μυθολογία γύρω από τα δικά της στερεότυπα. Χρησιμοποιείται ένας οικονομικός ορθολογισμός ως κυρίαρχο εργαλείο διαμόρφωσης της σύγχρονης ιστορίας, ακόμα και αν αυτός ο ορθολογισμός συνδέεται με κοινωνικούς ανορθολογισμούς. Ολόκληρες περιοχές του πλανήτη μας, για παράδειγμα, που υπέστησαν αυτή τη μεθοδολογία από διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς οδηγήθηκαν στην εξαθλίωση, στη φτώχεια και στην ακραία ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων. Βλέπουμε διαρκώς αυτά τα προγράμματα να οδηγούν τους ανθρώπους σε σουρεαλιστικές σκηνές απόγνωσης, όπως αυτές που περιγράφουν ο Ουγκό και ο Ζολά[i].

      Η επιχειρηματολογία είναι απλή, για να μπορεί ο μύθος να δημιουργήσει ένα στοιχείο χειραγώγησης του νου του ανθρώπου: «Οι εποχές είναι απαιτητικές. Επομένως για να επιτύχεις στη ζωή σου πρέπει να έχεις αρκετά εφόδια». Εδώ όλοι συμφωνούμε σε κάτι αυτονόητο. Έτσι κι αλλιώς τα πρώτα στοιχεία νομιμοποίησης μιας μυθοπλασίας πρέπει να είναι αληθή. Η συνέχεια όμως είναι διαφορετική: «Αυτά τα εφόδια που θα έχεις πρέπει να είναι περισσότερα από τα εφόδια του άλλου».

      Έτσι, εισάγεται αθώα η έννοια του ανταγωνισμού ως αναγκαία συνθήκη ή έστω ως αναπόφευκτο στοιχείο της πραγματικότητας. Αυτή η σκιά μπορεί να διαλυθεί από τη δοκιμασία δύο απλών ερωτημάτων: α) Γιατί οι εκπαιδευτικές / μορφωτικές πορείες δύο νέων πρέπει να συγκρούονται; Η απάντηση δίνεται από το χώρο της αγοράς με το δίλημμα «εργασία ή ανεργία». Ουσιαστικά, δηλαδή, ασκείται ένας εκβιασμός στους θεσμούς της παιδείας να διαμορφώσουν στο πνεύμα του ανθρώπου την άποψη «ή εσύ θα βρεις εργασία ή ο άλλος». Αλλά γιατί να μην έχουν εργασία όλοι οι άνθρωποι; Ποιος απαντάει σ’ αυτό το ερώτημα; β) Γιατί πρέπει να δοκιμάζεται ή και να κρίνεται στον επαγγελματικό και κοινωνικό καταμερισμό η πνευματική καλλιέργεια του ανθρώπου;

      Η εκπαίδευση εδώ επιχειρείται να υποταχθεί σε μια χρησιμοθηρική αντίληψη και πρακτική με βάση το δέλεαρ του γνωστού προτάγματος: «η γνώση είναι δύναμη». Αλλά το κύριο ερώτημα είναι: η γνώση είναι δύναμη για να εξουσιάζει τον άλλο άνθρωπο ή για να χειραφετούνται όλοι οι άνθρωποι και να συναδελφώνονται;

      Αν ο σημερινός άνθρωπος αποδεχτεί και λατρέψει την κουλτούρα του ανταγωνισμού, σημαίνει ότι εγκαταλείπει τα πεδία του ανθρωπισμού, της αλληλεγγύης, της συνεργασίας και της κατανόησης. Ο «κοινωνικός δαρβινισμός» ιστορικά έχει αποδειχτεί ότι ξεκινά από αληθοφανή στοιχεία, οδηγεί όμως με βεβαιότητα σε φαινόμενα βαρβαρότητας και παρακμής. Το κρίσιμο στοιχείο του σχολείου δεν είναι ο όγκος των γνώσεων που θα δώσουμε στους μαθητές μας αλλά η προαγωγή της ανεξαρτησίας του πνεύματος και της ελεύθερης σκέψης στους νέους μας.

      Στο σχήμα «ανταγωνισμός – εγωκεντρική αντίληψη» εμείς προτάσσουμε το σχήμα «αλληλεγγύη – κοινωνική αντίληψη». Και για τα κοινωνικά κινήματα είναι καθοριστικής σημασίας η καλλιέργεια της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης εναντίον της ιδιώτευσης και του ατομοκεντρισμού. Γιατί έτσι θα προαχθεί η κοινωνική συνείδηση, που είναι μια πλευρά κορύφωσης της ανθρώπινης φύσης. Γιατί κάθε άνθρωπος είναι, όπως εύστοχα έχει λεχθεί, καμωμένος από όλους τους ανθρώπους, Γιατί η αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου μόνο μέσα από την κοινωνική δικαιοσύνη μπορεί να υπάρξει!

Δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στην εφημερίδα

«Ο Κόσμος του Επενδυτή», 15 Φεβρουαρίου 2003

[i] Φυσικά δεν φανταζόμουνα τότε – 12 χρόνια πριν – ότι οι σκηνές αυτές θα αφορούσαν και την Ελλάδα του 2015!

Don Quijote, Seen from the Rear Paul Cezanne – circa 1875