Γιατί συγκρούονται οι άνθρωποι;

Claude Monet – Nymphéas – ca.1917-19

Του Νίκου Τσούλια

      Η σύγκρουση ως έκφραση διαπροσωπικού ανταγωνισμού και κοινωνικής διαπάλης μπορεί να θεωρηθεί ως συστατικό στοιχείο κάθε πολιτισμού και κάθε εποχής. Μπορεί δε να σημειωθεί και ως συντελεστής της ίδιας της λειτουργίας της ζωής. Η ρήση του Ηράκλειτου «πόλεμος πάντων πατήρ» ερμηνεύει με τον καλύτερο τρόπο το (δημιουργικό) ανταγωνισμό – κυριολεκτικά και μεταφορικά – ως κρατούσα τάση στη φύση και στην κοινωνία.

      Πριν από οποιαδήποτε ανάλυση έχει σημασία να κατατεθεί η άποψη ότι κάθε σύγκρουση δεν έχει εξ ορισμού μόνο θετικό ή μόνο αρνητικό φορτίο ούτε κατατάσσεται μονομερώς στον άξονα «καλού – κακού», αλλά χαρακτηρίζεται από μίγμα των άκρων αυτού του άξονα και το αξιακό του στοιχείο έχει σχετικότητα, προσωπική και κοινωνική, πολιτική και ιδεολογική.

      Οι συγκρούσεις έχουν απόλυτα θετικό περιεχόμενο και προσανατολισμό, αν νοηθούν ως αντιπαράθεση ιδεών σε κάθε πολιτιστικό πεδίο του ανθρώπου – από την επιστήμη και τη φιλοσοφία ως την τέχνη και τον αθλητισμό -, αφού είναι αυτές που προάγουν την έρευνα και την αναζήτηση, τη σύνθεση και τη δημιουργικότητα. Αλλά και από την άλλη πλευρά, έχουν καταστροφικό ρόλο αν είναι τυφλές και στείρες, αν αποβλέπουν στην εξόντωση και στο μηδενισμό του «διαφορετικού».

      Η ίδια η ροή της ιστορίας χαρακτηρίζεται από διαρκείς συγκρούσεις μεταξύ ιδεών και θεωριών, μεταξύ εθνών και κρατών, μεταξύ κοινωνικών τάξεων. Πολλά στοιχεία μπορούν να σημειωθούν ως παράγοντες πρόκλησης συγκρούσεων. Πρώτο και καλύτερο είναι το στοιχείο του «συμφέροντος». Παντού σε κάθε κοινωνική έκφραση, σε κάθε εποχή, σε κάθε ιστορική συγκυρία τα «συμφέροντα» είναι αυτά που αποτελούν την αιχμή του δόρατος για να επέλθουν συγκρούσεις επί συγκρούσεων.

     Βέβαια η έννοια του «συμφέροντος» είναι μια έννοια με φοβερά μεγάλη ελαστικότητα, με άπειρη υποκειμενικότητα, με πολλαπλή ερμηνευτικότητα και ως εκ τούτου δύσκολα μπορεί να αποτελεί σημείο πραγματικής συνεννόησης μεταξύ των ανθρώπων. Ο γλωσσικός μας κώδικας σ’ αυτή την περίπτωση είναι ελλειμματικός ή και επικίνδυνα στρεβλωμένος και σε καμιά περίπτωση δεν είναι προϊόν μιας κοινά αποδεκτής κοινωνικής συμφωνίας ή μιας πραγματικής διανθρώπινης επικοινωνίας.

      Το συναίσθημα – και πιο πολύ το ανώριμο συναίσθημα, το απέχον από κάθε εκλογίκευση – έχει και αυτό την τιμητική του στο πεδίο των συγκρούσεων. Συχνά – πυκνά οι άνθρωποι συγκρούονται γιατί χαρακτηρίζονται από στοιχεία οργής και θυμού, από τυφλά πάθη και από πρωτόγονα ένστικτα. Στην περίπτωση που η σύγκρουση έχει κλιμακωτό σχήμα, μπορεί να εκμηδενίσει τα πρόσωπα και να ακυρώσει κάθε δυναμική τους. Χαρακτηριστική μπορεί να θεωρηθεί η περίπτωση της σύγκρουσης Αχιλλέα και Αγαμέμνονα με την οποία ξεκινά την αφήγησή της και η «Ιλιάδα».

      Αλλά και ο έρωτας – για να παραμείνουμε στο πεδίο του συναισθήματος – δεν αποτελεί μεγάλο στερέωμα συγκρούσεων και ανταγωνισμού; Εδώ βέβαια θα γεννηθεί ή ο κόσμος της απέραντης ευτυχίας ή η μαύρη άβυσσος της εκμηδένισης του ανθρώπου. Η έννοια της αγάπης μπορεί να νοηθεί ως ταύτιση δύο προσωπικοτήτων αλλά με εισαγωγικό σχεδόν πάντα το στοιχείο της δοκιμασίας και της σύγκρουσης.

      Εκεί που δοκιμάζεται πιο πολύ κακότροπα η πράξη της σύγκρουσης είναι ο χώρος της πολιτικής και αυτό παρά το γεγονός ότι η σύγκρουση είναι η πηγή ευδοκίμησης κάθε πολιτικής πράξης. Εδώ οι ερμηνείες είναι αρκετά επαρκείς. Κάθε κόμμα πρωτίστως ενδιαφέρεται για την ακύρωση του «λόγου» των αντίπαλων του παρά για την προαγωγή – μέσω της διαρκούς βελτίωσης – του δικού τους «λόγου».

     Το γεγονός ότι οι περισσότερες κομματικές συγκρούσεις δεν έχουν ουσιαστικό περιεχόμενο, ότι είναι απόλυτα στείρες, ότι δεν έχουν δημιουργική στόχευση και δεν προάγουν την ίδια την έννοια της πολιτικής ή και ότι διαστρεβλώνουν το γλωσσικό μας κώδικα έχει καταστήσει το κομματικό παιχνίδι στις συνειδήσεις των πολιτών ως μη έχον κανένα ενδιαφέρον και γι’ αυτό είναι εν πολλοίς ένα αυτόνομο γραφειοκρατικό πεδίο χωρίς την εμπλοκή της κοινωνίας με μόνο δέλεαρ τη νομή της εξουσίας.

      Στα κοινωνικά κινήματα οι συγκρούσεις με αιχμή τις μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις είναι βασικό εργαλείο της διεκδίκησής τους αλλά και εν πολλοίς στοιχείο νομιμοποίησής τους, γιατί εκφράζουν με αγωνιστική διάθεση τη συλλογικότητα και τους σκοπούς των εργαζομένων. Έτι περαιτέρω οι ταξικές συγκρούσεις θα είναι παράγοντες αναβάθμισης των κοινωνικών δυνάμεων και θα τροφοδοτούν τη ροή της ιστορίας. Μπορούν ακόμα να επιταχύνουν τις ιστορικές εξελίξεις ή και να φέρνουν νέες κοινωνικές τάξεις στο προσκήνιο.

     Τα επαναστατικά κινήματα, όπου γης και όπου χρόνου, με την αγωνιστική τους κουλτούρα και τη συγκρουσιακή τους πρακτική θα αποτελούν πάντα τη μεγάλη ελπίδα των λαών για μια καλύτερη ζωή, για έναν δίκαιο κόσμο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα υπάρχουν «απόνερα» ή και πισωγυρίσματα από συγκρούσεις που δεν έχουν ωριμάσει κοινωνικά ή που δεν έχουν ορθολογική πολιτική καθοδήγηση…

Pablo Picasso, Les Femmes d’Alger (d’après Delacroix), 1955
Mildred Lane Kemper Art Museum (Washington University, St. Louis)