Βιολογία, ένα γοητευτικό μάθημα

Απλές παρατηρήσεις για τη διδασκαλία της

Του Νίκου Τσούλια

    Η Βιολογία μαζί με την Πληροφορική αποτελούν το δίδυμο αιχμής της επιστημονικής έρευνας, του κοινωνικού ενδιαφέροντος πρώτης γραμμής και των μεγάλων χρηματικών επενδύσεων για το τελευταίες δεκαετίες στην παγκόσμια ιστορία. Βέβαια η μεγάλη ανατροπή που επιτυγχάνεται στα πεδία των Βιολογικών επιστημών – και όχι της Βιολογίας, αν και θα τηρήσουμε τον όρο της Βιολογίας για λόγους συντομίας – οφείλεται εν πολλοίς στην ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA και στη συνακόλουθη αλματώδη ανάπτυξη της μηχανικής γενετικής. Αλλά κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι και η Οικολογία – για παράδειγμα – δεν αποτελεί τομέα μεγάλου επιστημονικού, κοινωνικού και πολιτικού ενδιαφέροντος· απλώς η μηχανική γενετική πλέον καθοδηγεί πολλές από τις σύγχρονες κατακτήσεις του ανθρώπινου πολιτισμού και δύσκολα αμφισβητείται η σχετική πρωτοκαθεδρία της.

    Σήμερα οι Βιολογικές επιστήμες συνθέτουν ένα ευρύ φάσμα επιμέρους επιστημονικών περιοχών που ξεκινά από το μοριακό επίπεδο των μακρομορίων της Βιοχημείας και το κυτταρικό επίπεδο και τελειώνει στο απόλυτα ευρύ πεδίο της Οικολογίας και των μελετών της Βιόσφαιρας αλλά και επεκτείνεται πέραν τούτου στο πεδίο της Αστροβιολογίας. Αλλά ποια επιστημονική επιμέρους περιοχή των Βιολογικών επιστημών δεν έχει δυναμική εξέλιξη στη σύγχρονη εποχή, όταν οι εφαρμογές του DNA αναθεωρούν και μετασχηματίζουν το περιεχόμενο κάθε τομέα; Η Βιοτεχνολογία, η Μοριακή Βιολογία, η Κυτταρολογία, η Γενετική, η Εμβρυολογία, η Ανθρωπολογία, η Ζωολογία και η Βοτανική, η Παλαιοντολογία δημιουργούν μια εκτεταμένη κλίμακα έρευνας και παραγωγής νέας γνώσης.

    Η Βιολογία είναι μια δυναμικώς αναπτυσσόμενη και γοητευτική επιστήμη. Ως θετική επιστήμη έχει απόλυτα σαφές περιεχόμενο· έχει πάψει προ πολλού να έχει περιγραφικό χαρακτήρα. Είναι μια επιστήμη εργαστηρίου και πειράματος. Είναι μια επιστήμη που θέτει στο στόχαστρό της νέες προοπτικές για τα μεγάλα και σοβαρά προβλήματα της ανθρωπότητας, την πείνα και τα τρόφιμα, τα οικολογικά ζητήματα, τις ασθένειες και την ποιότητα ζωής, τον οικογενειακό προγραμματισμό και τις κοινωνικές θεωρίες. Αλλά παράλληλα μετασχηματίζει και τη φιλοσοφία του ανθρώπινου πνεύματος, αφού η Θεωρία της Εξέλιξης παραμένει εδώ και δεκάδες χρόνια μια θεωρία επιστημονικά πανίσχυρη με πολλές επιρροές στη διαμόρφωση των σύγχρονων αντιλήψεων του ανθρώπου για τη ζωή, για τον εαυτό του, για τον Κόσμο, ενώ η Οικολογία θέτει νέες προσεγγίσεις για τη ζωή στον πλανήτη μας και για την παγκοσμιότητα των προβλημάτων των σύγχρονων κοινωνιών.

    Στο εκπαιδευτικό μας σύστημα η Βιολογία δεν έχει την παρουσία που απαιτούν οι “καιροί μας”. Τα μεγαλύτερα προβλήματά της μπορούν να θεωρηθούν ότι είναι: α) η μονόωρη εβδομαδιαία παρουσία της στο πρόγραμμα του Λυκείου, η οποία σε συνδυασμό με την τόσο συνηθισμένη απώλεια ωρών στα ελληνικά σχολεία δημιουργεί αρκετές σκιές στη μάθησή της, β) η απουσία της από το Τεχνολογικό Λύκειο (!), γ) η όχι και τόσο συχνή διδασκαλία της στο εργαστήριο και δ) η ελλιπής ή και στρεβλή συχνά προσέγγιση της Θεωρίας της Εξέλιξης. Αυτή η λειψή εικόνα πρέπει να λείψει. Ο ρόλος της Βιολογίας στην εκπαίδευση θα πρέπει να αντιστοιχηθεί στις απαιτήσεις της εποχής μας και των αυριανών αναγκών των κοινωνιών.

    Η διδασκαλία της Βιολογίας θα πρέπει να μη εξαντλείται στην παραδοσιακή εικόνα του πίνακα, αλλά να προάγει τον πειραματικό και ερευνητικό χαρακτήρα της και την αυτενέργεια και την πρωτοβουλία των μαθητών / μαθητριών. Στις εξετάσεις πρέπει πάντα να τίθενται συνδυαστικές ερωτήσεις. Οι ασκήσεις έχουν συνήθως κάποια «κλειδιά» επιβεβαίωσης της ορθότητας και πρέπει να τα κατέχουμε. Οι μαθητές / μαθήτριες μπορούν να απαντούν με βάση την ουσία των ερωτήσεων, χωρίς να «αντιγράφουν» κάποιες περιοχές του βιβλίου. Απαιτείται, επομένως, από τους μαθητές / μαθήτριες καλή γνώση όλης της έκτασης της διδακτέας ύλης και αναπτυγμένη κριτική σκέψη.

    Ταυτόχρονα, πρέπει να γνωρίζουν με καθαρότητα τις έννοιες της επιστημονικής ορολογίας, γιατί συχνά γίνεται σύγχυση από την έλλειψη αφομοίωσης των γνώσεων. Δεν πρέπει να διστάζουν καθόλου να ρωτάνε τους καθηγητές του σχολείου για οποιαδήποτε απορία. Συχνά ο μαθητής νοιώθει μειονεκτικά αν κάτι δεν γνωρίζει και το γνωρίζουν οι άλλοι συμμαθητές του. Αυτή είναι μια λανθασμένη αντίληψη. Ίσα – ίσα η άγνοια και η συνειδητοποίησή της μάς βοηθάει να μάθουμε, ενώ η ημιμάθεια στοιχίζει πάρα πολύ ιδιαίτερα στις κρίσιμες εξετάσεις.

    Η Βιολογία, όπως και τα άλλα μαθήματα, θέλει συστηματικό προσωπικό διάβασμα, με σημειώσεις και υπογραμμίσεις, με συσχετίσεις και συγκριτικές αναφορές. Θέλει συγκροτημένο διάβασμα με άνεση χρόνου. Δεν έχει κανένα μυστικό, που θα μάς το αποκαλύψει δήθεν κάποιο φροντιστήριο. Πρέπει να έχουμε αυτοπεποίθηση και αποφασιστικότητα, που θα στηρίζονται στις δικές μας δυνατότητες. Εδώ, άλλωστε, αναφύεται και η χαρά της γνώσης. Η επιλογή των όποιων εξω – σχολικών βιβλίων θα πρέπει να γίνεται με επιστημονικά και παιδαγωγικά κριτήρια και με βάση το αναλυτικό πρόγραμμα του σχολείου. Είναι μεγάλο λάθος η αναζήτηση βιβλίων με «έτοιμες συνταγές» μασημένων και τυποποιημένων απαντήσεων ή βιβλίων με εξειδικευμένες γνώσεις που δεν αντιστοιχούν στο επίπεδο των γενικών γνώσεων του Λυκείου.

    Συχνά διάφοροι όροι της Βιολογίας χρησιμοποιούνται με διαφοροποιημένο περιεχόμενο στην γλώσσα των Μ.Μ.Ε. και απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή να μην αλλοιώνονται οι στέρεες γνώσεις που μας δίνει το σχολείο. Όσο και αν είναι χρονοβόρο, η πλήρης κατανόηση της Βιολογίας απαιτεί εργαστηριακές προσεγγίσεις (μικροσκόπιο κ.λπ.) και επισκέψεις σε αντίστοιχα μουσεία. Μια τέτοια πρακτική θα ανοίξει τη σκέψη του μαθητή, θα γνωρίσει πιο ουσιαστικά τη φύση της Βιολογίας και κυρίως τον κρίσιμο ρόλο της στη σύγχρονη εποχή.

   Η Βιολογία είναι μια γοητευτική επιστήμη, είναι ένα πεδίο ευρείας έρευνας και γνώσης και δημιουργικής καλλιέργειας του ανθρώπινου πνεύματος. Οι βασικές γενικές γνώσεις της που πρέπει να παρέχονται στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο (Γενικό και Επαγγελματικό) είναι απαραίτητες στην κατανόηση του φαινομένου της ζωής, στην ερμηνεία του Κόσμου και στην ανθρωπογνωσία μας.