Ερωτήματα για τις Βιβλιοθήκες

United States Library of Congress, Jefferson building

 

Του Νίκου Τσούλια

Αναρωτιέμαι: πώς πρωτοξεκίνησε αυτό το θαυμαστό ταξίδι της γνώσης και της μάθησης, ποιες ανάγκες γεννήθηκαν και οδήγησαν την ανθρωπότητα σε ξέφωτα διαφωτισμού, ποιοι άνθρωποι είπαν: «ας φυλάξουμε τα βιβλία σ’ αυτό το χώρο για να είναι πρόσφορα σε κάθε φιλομαθή», ποιοι άνθρωποι επινόησαν τις Βιβλιοθήκες. Ναι, η έκρηξη του γραπτού λόγου άλλαξε το τοπίο της μάθησης. Τώρα χρειάζεται λιγότερη απομνημόνευση, τώρα περισσότεροι πολίτες θα είναι κοινωνοί σε όλο και μεγαλύτερα πεδία της γνώσης, τώρα θα μπορούν να γεύονται όλα τα μορφωτικά αγαθά.

Το ταξίδι της γραπτής αποθησαύρισης της γνώσης είναι ταξίδι βιβλιοθηκών. Οι πρώτες βιβλιοθήκες εμφανίζονται από την 3η χιλιετία π.Χ., μάλλον είναι σπερματικές βιβλιοθήκες (χαρακτηρίζονται ως Πινακοθήκες ή ως Οίκοι των Πινακίδων), γιατί το μέσο που χρησιμοποιούσαν για την εγχάραξη της γραφής ήταν οι πινακίδες από πηλό. Βιβλία από πάπυρο, βιβλία από περγαμηνή, βιβλία από χαρτί μαζεύονταν όλο και πιο πυκνά στο μορφωτικό στερέωμα. Ποια δύναμη ένωνε αυτούς τους μετασχηματισμούς που υπηρετούσαν όλο και πιο αποφασιστικά τον κόσμο της μάθησης;

Και πολλαπλασιάστηκαν και απλώθηκαν οι βιβλιοθήκες παντού, σε δημόσιους χώρους, σε σπίτια καλλιεργημένων και ανήσυχων πολιτών και μετά επεκτείνονταν και σ’ άλλα σπίτια για τις ανάγκες των παιδιών, για τις απαιτήσεις των σχολείων. Ο αποικισμός των βιβλιοθηκών διευρυνόταν και μεγάλωνε το στερέωμα της μόρφωσης, οι βιβλιοθήκες βρήκαν και τα φτωχικά σπίτια, ταξίδεψαν και ρίζωσαν σε τόπους δύσβατους και απρόσιτους.

Σ’ όλη αυτή τη διαδρομή οι βιβλιοθήκες είχαν κάνει και κάτι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο, μάγεψαν το πνεύμα και κούρσεψαν την ψυχή μερικών «ιδιότροπων» ανθρώπων. Και αυτοί είχαν σαν κύρια έγνοια τους το στήσιμο όλο και πιο πολλών βιβλιοθηκών, πρώτα γέμισαν τα σπίτια τους, σ’ όλα τα δωμάτια, στην κουζίνα, στην κρεβατοκάμαρα, στα παιδικά δωμάτια, κατά μήκος των διαδρόμων, στο σαλόνι, έβαλαν και μερικά ραφάκια στις τουαλέτες έτσι για να φιλοξενούν βιβλία, για να μην είναι ο χώρος «άδειος» από του πνεύματος την έμπρακτη ανησυχία. Και μετά αυτοί οι ιδιότυποι άνθρωποι άρχισαν να δημιουργούν βιβλιοθήκες σε χώρους κοινοτικούς, σε χώρους δημοτικούς, απέκτησαν τους δικούς τους ανθρώπους, τους ανθρώπους που θα είχαν τον οίστρο αλλά και την επαγγελματική επάρκεια για να ανταποκριθούν σ’ έναν κόσμο ανήσυχο και ερευνητικό. Κάπως έτσι οι άνθρωποι δημιουργούσαν το μικροπεριβάλλον των βιβλιοθηκών τους. Τώρα οι βιβλιοθήκες απέκτησαν και ηλεκτρονική και ψηφιακή και άυλη μορφή. Τώρα υπάρχουν άπειρα «ομοιώματα βιβλιοθηκών» αποθηκευμένα «κάπου εκεί», σε χώρους μη – χώρους, σε σημεία της πληροφοριόσφαιρας, που προσεγγίζονται από πολλούς αθέατους αναγνώστες από κάθε σημείο της Γης.

Αλλά η βιβλιοθήκη δεν είναι μόνο ένας μορφωτικός θεσμός, δεν είναι μόνο χώρος ιερός και ευλογημένος, έχει μια αυταξία σε κάθε απόπειρα νοηματοδότησης της ζωής μας, ίσως και γι’ αυτό κάποτε αποκαλείτο και ψυχής ιατρείον, ενώ και σε κάποια περίοδο των βυζαντινών χρόνων η αγάπη για το βιβλίο και τη γνώση παίρνει το χαρακτηρισμό «ιερόσυλη τρέλα των Ελλήνων».

Και κατέκτησαν οι βιβλιοθήκες μια εσωτερική λαμπρή εικόνα. Η σιωπή διασταυρωνόταν με την ομαδική ανάγνωση και οι μορφωτικές ανησυχίες συναντούσαν τον στοχασμό ανθρώπων και ανθρώπων. Η δύναμη της ανάγνωσης διαμόρφωσε ένα ιδιαίτερο σκηνικό, απέκτησε έναν ξεχωριστό ναό, δημιούργησε έναν περίεργο συμβολισμό. Πολλοί «ναοί» αφιερωμένοι στα μεγάλα πνεύματα της ιστορίας του ανθρώπου στήθηκαν και προετοίμαζαν το μέλλον των ανθρώπων, ανίχνευαν ένα φωτεινό μέλλον.

Αλλά τι είναι αυτό που κατά βάση μεταδόθηκε; Οι βιβλιοθήκες μετέδιδαν τις γνώσεις ή οι γνώσεις τις βιβλιοθήκες; Ή, μήπως, οι βιβλιοθήκες και οι γνώσεις ήταν όψεις μιας και μοναδικής άγνωστης οντότητας; Μήπως, δηλαδή, το υφάδι της διαχρονικής συλλογικής αφήγησης του ανθρώπου κρύβεται σε κάποιο άγνωστο πνεύμα που φτερουγίζει συμβολικά στις βιβλιοθήκες και αφήνει τα σημάδια του στα ιερά αντικείμενα, τα βιβλία;

Γιατί εδώ, στα βιβλία δεν γίνεται η αποθησαύριση του ανθρώπινου πνεύματος, εδώ δεν τελείται η αθανασία της ανθρώπινης σκέψης, εδώ δεν συρρέουν όλες οι αξιοσημείωτες πηγές της προσωπικής και συλλογικής μας αφήγησης; Γιατί εδώ, στους χώρους των βιβλιοθηκών δεν νιώθουμε το ιερό δέος της ανθρώπινης ιστορίας, εδώ δεν είναι το θέατρο μιας ξεχωριστού τύπου ανάγνωσης που παραπέμπει σε σκηνές του παρελθόντος, του συνολικού παρελθόντος όλων των εποχών; Γιατί εδώ, στον κόσμο των βιβλίων και των βιβλιοθηκών δεν θα κατέφευγε ένας μη – γήινος επισκέπτης αν ήθελε να κατανοήσει τι έχει συμβεί σ’ αυτόν τον ταπεινό πλανήτη, αν ήθελε να διαμορφώσει μια γενική γνώμη για το ποιόν του πολιτισμού μας, αν ήθελε να γνωρίσει το γένος των ανθρώπων;

Άποψη του εσωτερικού της Νέας Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας