Η αλληλεξάρτηση των έμβιων οργανισμών

 

 

Mikalojus Ciurlionis, Adoration of the Sun  1909

 

Και οι ισορροπίες στη Βιόσφαιρα

Του Νίκου Τσούλια

 

      Μπορεί να μην έχουμε μια ικανοποιητική φιλοσοφική ερμηνεία για τη ζωή και πολύ περισσότερο για το νόημά της – αν βέβαια έχει -, αλλά έχουμε δώσει μια πειστική επιστημονική / βιολογική ερμηνεία του ερωτήματος. Έτσι, τη ζωή τη θεωρούμε ως ένα αυτοαναπαραγωγικό και διαρκώς εξελισσόμενο σύστημα, το οποίο έχει κατεύθυνση αυξανόμενης πολυπλοκότητας αλλά χωρίς να έχει κάποιας μορφής τελεολογία.

      Ωστόσο, και στο επιστημονικό πάντα πεδίο μπορούμε να έχουμε και μια άλλη προσέγγιση, την αλληλεξάρτηση όλων των έμβιων οργανισμών και τη διαρκή ροή ενέργειας μεταξύ των. Υπάρχει όμως μια είσοδος της ενέργειας που είναι τελικά ο μέγας και μοναδικός κατ’ ουσία τροφοδότης, η φωτεινή ενέργεια του ήλιου. Χωρίς τη διαρκή εισαγωγή της ηλιακής ενέργειας, δεν θα υπήρχε το φαινόμενο της ζωής στον πλανήτη μας.

      Η συνέχεια είναι απόλυτα γνωστή. Οι λεγόμενοι φωτοσυνθέτοντες οργανισμοί – φυτά, φύκη, φυτοπλαγκτόν, φωτοσυνθετικά βακτήρια κλπ – μετασχηματίζουν τη φωτεινή ενέργεια του ήλιου σε χημική ενέργεια στους δεσμούς των χημικών μορίων και κυρίως των υδατανθράκων και των λιπών. Δεν υπάρχει κανένας οργανισμός – πέραν των αντίστοιχων φωτοσυνθετικών – που δεν τρέφεται από άλλους οργανισμούς. Δεν θα μπορούσε καν να υπάρξει. Επομένως η συμβολική φράση «το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό», αν και χρησιμοποιείται κυρίως σε κοινωνιολογικές αναλύσεις δεν έχει κανένα νόημα και γιατί είναι φοβερά απλουστευτική αλλά και γιατί είναι μια απόλυτα φυσιολογική λειτουργία που δεν έχει σχέση με την κοινωνική και συμβολική αντιστοίχησή της.

      Οι σχέσεις μεταξύ των οργανισμών των διαφορετικών ειδών αλλά και στο εσωτερικό του ίδιου του είδους είναι πολυποίκιλες και αρκετά μεταβαλλόμενες ανάλογα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Ούτως ή άλλως το όλο φαινόμενο της ζωής έχει διαλεκτική σχέση με το φυσικό περιβάλλον και δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς αυτό, αφού τα «στοιχεία» του περιβάλλοντος (νερό, αέρας κλπ) είναι απαραίτητα συστατικά για τη ζωή. Το όλο στερέωμα της Βιόσφαιρας λοιπόν είναι το ξεχωριστό μικροσύμπαν της γήινης ζωής που τραβάει το δικό του δρόμο στο χωροχρόνο του Σύμπαντος βασιζόμενο στη διαρκή ροή της ενέργειας από έναν οργανισμό σε έναν άλλο.

      Οι σχέσεις μεταξύ των οργανισμών μπορεί να είναι συνεργατικές, ανταγωνιστικές, εχθρικές, παρασιτικές, «αποδομητικές» και σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να τις ηθικοποιούμε και να τις αξιολογούμε με βάση τη δική μας απόλυτα «ανθρωποκεντρική ματιά». Δεν μπορούμε να στεναχωριόμαστε λοιπόν όταν ένα λιοντάρι τρώει μια αντιλόπη, για παράδειγμα, γιατί ένα λιοντάρι απλά δεν μπορεί να τραφεί με χορτάρι όπως η αντιλόπη. Και φυσικά δεν μπορούμε να οριοθετούμε τον κόσμο των συναισθημάτων μας με βάση το δικό μας και μόνο συμφέρον. Έτσι, ποτέ δεν στεναχωριόμαστε – αντίθετα απολαμβάνουμε την όλη τελετουργία – όταν εμείς τρώμε αρνί, ψάρι, κοτόπουλο…

      Στη φύση, η ενεργειακή / τροφική αλληλεξάρτηση των οργανισμών είναι ο θεμελιώδης ιστός που συνθέτει τα ποικίλα οικοσυστήματα πάνω στον πλανήτη μας. Στη φύση τίποτα δεν πάει χαμένο – χρησιμοποιείται και επαναχρησιμοποιείται στον αιώνα τον άπαντα γιατί δεν έχουμε εισαγωγή ύλης από το διάστημα – σε αντίθεση με τη διαρκή εισαγωγή ενέργειας, και τα βασικά χημικά στοιχεία (άνθρακας, υδρογόνο, οξυγόνο, άζωτο) αλλά και τα υπόλοιπα στοιχεία που είναι απαραίτητα στη ζωή διαρκώς ανακυκλώνεται. Για την επιστήμη, η ύπαρξη του θανάτου είναι απόλυτη προϋπόθεση για την ύπαρξη της ζωής και για το αιώνιο ταξίδι της. Δεν θα μπορούσε να υπάρξει το όλο φαινόμενο της ζωής – που θα είχε ως σταθερή βάση τη διαρκή εξέλιξή της -, αν δεν είχαμε επαναχρησιμοποίηση των χημικών στοιχείων.

      Στη συζήτησή μας υπεισέρχεται και ένας κοινωνικός και πολιτισμικός παράγοντας. Η οικολογική κρίση οφείλεται εν πολλοίς τόσο στην αλόγιστη χρήση της ενέργειας και κυρίως των φυσικών πόρων όσο και στη φοβερά ανισοκατανομή της ενέργειας ανάλογα με το βαθμό ανάπτυξης των διάφορων χωρών. Ο καταναλωτικός παροξυσμός του Δυτικού κυρίως πολιτισμού έχει αρχίσει να ανατρέπει τις οικολογικές ισορροπίες σε αρκετά σημεία του πλανήτη μας, ενώ έχουμε και το σύμπτωμα των διεθνών περιβαλλοντικών προβλημάτων (φαινόμενο του θερμοκηπίου, τρύπα του όζοντος, όξινη βροχή, υπερβολική παραγωγή ακτινοβολιών κλπ ).

      Αρκετοί έχουν μιλήσει για «οικολογική αποκάλυψη», αλλά δεν χρειάζεται να δραματοποιούμε τα πράγματα. Εκείνο που απαιτείται είναι η ορθολογική χρήση των φυσικών στοιχείων και η δημοκρατική χρησιμοποίηση της ενέργειας. Στη φύση, οι ισορροπίες είναι δυναμικές και έχουν δοκιμαστεί μέσα από την πορεία δισεκατομμυρίων χρόνων ταξιδιού της Βιόσφαιρας. Ο τεχνοκρατικός / βιομηχανικός πολιτισμός και οι εμπορευματοποιημένες κοινωνίες του ανθρώπου – και πιο συγκεκριμένα ο σύγχρονος και βάρβαρος καπιταλισμός – είναι τα συστήματα που αμφισβητούν την ισορροπία του σκηνικού που μας εμπεριέχει και μας διασφαλίζει τη ζωή και τον πολιτισμό μας. Ωστόσο, ο πολιτισμός μας είναι υποσύνολο της Βιόσφαιρας και επομένως δεν μπορεί να αγνοήσει σε καμιά περίπτωση τη λειτουργία της και τους “κανόνες” της!

Hahn and Katze II, 1955 – Otto Dix (1891–1969)

 

 

Odilon Redon (French, 1840-1916) – c.1910