Επιστημονική σκέψη και δόγμα

Αεροφωτογραφία του Παρθενώνα. © Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

 

Του Νίκου Τσούλια

Είναι μια από τις κύριες δραστηριότητες του ανθρώπου και μάλλον η πιο ελκυστική. Συγκεντρώνει το ενδιαφέρον όλης της κοινωνίας στις σύγχρονες εποχές. Έχει πάρει τη θέση μιας σύγχρονης και αποτελεσματικής θρησκείας, μιας θρησκείας με επίγεια αναφορά. Ο λόγος της είναι μόνιμα υποσχετικός· υπόσχεται διαρκώς όλο και πιο νέα θαύματα, μια διαρκώς καλύτερη ζωή, γιατί «η αξιοπιστία της γνώσης μετριέται από τον βαθμό της επιτυχίας της δράσης μας, την οποία η γνώση αυτή στηρίζει»[1]. Ίσως και να είναι το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της σημερινής ιστορικότητάς μας. Είναι η επιστήμη, η επιστημονική σκέψη.

Μακρύ το ταξίδι της, η πορεία της παράλληλη και ομόρροπη με το ρεύμα του ορθολογισμού, άγνωστος ο προορισμός της, αλλά πάντα απτά τα αποτελέσματά της. Η καθολική νομιμοποίησή της έγκειται στο ότι δίνει αποτελεσματικές λύσεις σε μεγάλα προβλήματα του ανθρώπου, στο ότι αποκαλύπτει μυστικές πλευρές της Φύσης – ανεξάρτητα από το γεγονός ότι «η φύση είναι πείσμων και δεν εγκαταλείπει τον αγώνα, όσα ισχυρά κτυπήματα και αν δεχτεί από το λόγο»[2] – αλλά και του ίδιου του ανθρώπου. Είναι πάντα ακόρεστη, ανήσυχη, ερευνητική, στοχαστική και αναστοχαστική.

Μεγάλος της αντίπαλος για τους πολλούς θεωρείται η άγνοια, η πυκνή και απέραντη άγνοια που μας περιτριγυρίζει. Για τους ειδικούς η άγνοια δεν είναι καν αντίπαλος, αντίθετα είναι οι ανεξάντλητοι τόποι μέσα από τους οποίους θα θριαμβεύει διαρκώς η γνώση. Για τους ειδικούς, ο κύριος αντίπαλος της επιστήμης είναι το δόγμα. Και το δόγμα πηγάζει και έρχεται από παντού. Το δόγμα θα το βρούμε ως θεμέλιο της θρησκείας, η οποία δεν δίνει απλά και μόνο μια εναλλακτική ως προς εκείνη της επιστήμης θεώρηση του κόσμου, αλλά προχωρά και στις υπαρξιακές αγωνίες του ανθρώπου με έναν αυθαίρετο τρόπο, όπου πολλαπλασιάζει τους φόβους του για το επέκεινα, για να έλθει δήθεν υποσχετικά να τον μετριάσει ή και να τον ακυρώσει με τον πιο αυθαίρετο τρόπο, με μια απολύτως θεωρητική εκδοχή μιας καθόλα φαντασιακής σύλληψης!

Η σκληρότητα της θρησκείας απέναντι σε κάθε είδους ορθολογισμό και σε κάθε μορφή επιστημονικής σκέψης έχει λάβει σ’ όλη την ιστορία του ανθρώπου τρομακτικές όψεις, αρκεί να αναλογιστούμε ότι «επί 1200 περίπου χρόνια, όλες οι χριστιανικές χώρες της Ευρώπης καταδίκαζαν τους ελεύθερους στοχαστές στην πυρά» και ότι στην ανατολή της ελεύθερης σκέψης «οι ελεύθεροι στοχαστές της αρχαϊκής Ελλάδας ήταν εκείνοι που έπεισαν τους συμπατριώτες τους να παραιτηθούν από τη συνήθεια των ανθρωποθυσιών, παρά την αντίδραση του ιερατείου των Δελφών»[3]. Και η επικράτηση της επιστήμης απέναντι στη θρησκεία δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός της αέναης δημιουργίας γεγονότων και της επίλυσης μεγάλων προβλημάτων της ανθρωπότητας εκ μέρους της επιστήμης, οφείλεται επίσης και στη γοητεία και στην πνευματική τόλμη που ασκεί η επιστήμη στην σκέψη του ανθρώπου και έτσι «η επιστήμη έχει κερδίσει ολοκληρωτικά τον πόλεμο που της είχε κηρύξει η θρησκεία»[4].

Το δόγμα θα το συναντήσουμε στα απέραντα εδάφη της άγνοιας, ακόμα και μέσα από την πιο ανορθολογική εξήγηση – παρουσιάζεται ως κενό εκ μέρους της επιστημονικής γνώσης – όπου επικάθεται με τον πιο εύκολο τρόπο στη σκέψη του ανθρώπου ως απόλυτη βεβαιότητα. Και μπορεί αυτό το αυθαίρετο δόγμα να καθορίζει τη ζωή μας και προφανώς και τη σκέψη μας. Το δόγμα εύκολα παίρνει τη μορφή προκατάληψης και ως στερεοποιημένη «γνώση» αναπαράγεται με περισσή ευκολία και στη συνέχεια «χρειάζεται και θάρρος και επιστήμη για να ανατραπεί η αντίληψη του κοινού νου»[5].

Το δόγμα αναδύεται ακόμα και από το διεγερμένο τοπίο της επιστήμης. Όταν μια γνώση εδραιώνεται για καλά, όταν παίρνει τη μορφή ενός «παραδείγματος» ή μιας κοσμοθεωρίας, τότε δημιουργεί μια φοβερή κρούστα αναμφισβήτητης αλήθειας, επί της οποίας απαγορεύεται να τεθεί σκιά αμφιβολίας. Εδώ, λοιπόν, ελλοχεύει ο πιο σημαντικός εχθρός της γνώσης, γιατί «στο δογματισμό κάθε πνεύμα παύει να ανησυχεί»[6] και η έλλειψη απορίας και αμφισβήτησης νεκρώνει την ανθρώπινη σκέψη στο σύνολό της και όχι μόνο στην όποια επιστημονική εκδοχή της.

Και τότε τι γίνεται; Πώς μπορεί να διαφύγει αυτού του πολύπτυχου και δεσποτικού δογματικού «τρόπου μη σκέψης» ή επιστημονική σκέψη; Γι’ αυτό η σύγχρονη αντίληψη της επιστήμης – και με την καταλυτική επίδραση του Τ. Κουν – θεωρεί μια θεωρία ως επιστημονική, όταν παρέχει ταυτόχρονα τη δυνατότητα της αμφισβήτησής της, όταν παρέχει απτά στοιχεία διαψευσιμότητας. Τελικά η γνώση αυτή καθεαυτή δεν αγωνιά για την αιώνια ισχύ της. Το αντίθετο, η επιστημονική γνώση αποσκοπεί στη δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί ως έναυσμα για περαιτέρω κατάκτηση νέων γνώσεων, ως φλόγα για να ανάψουν άλλες φλόγες, ως αναβαθμίδα για να βρεθούμε στη συνέχεια σε άλλη αναβαθμίδα και σε υψηλότερη (και καλύτερη) θέαση της πραγματικότητας. Αυτή είναι η αυταξία της γνώσης, η διαρκής ανανέωσή της. Γιατί, τι θα σήμαινε για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό αν είχαμε τελική γνώση και οριστικές αλήθειες; Πώς μπορούσε να υπάρξει στη συνέχεια εξέλιξη, αλλά και πώς θα μπορούσε η ζωή να έχει κάποιο ενδιαφέρον;

Και δεν θα μπορούσε να συμβεί ποτέ αυτό, όχι μόνο γιατί απλά θα στόμωνε η πορεία αυτή καθ’ εαυτή της γνώσης. Αλλά γιατί το σύμπαν της γνώσης είναι μια κοινωνική κατασκευή. Το επιστημονικό φαινόμενο, κατά τον Α. Μπαλτά, είναι κοινωνικό φαινόμενο. Η γνώση δεν προκύπτει από ξεχέρσωτα ουδέτερα χωράφια που κατακτούνται από την ανθρώπινη σκέψη. Αντίθετα, το όλο σώμα της επιστήμης είναι ζωντανό πεδίο κοινωνικής διαπάλης και εξέλιξης. Ο Μπουρντιέ δίνει με σαφή τρόπο την εικόνα της επιστήμης. «Ο κόσμος της επιστήμης, όπως ο οικονομικός κόσμος, γνωρίζει σχέσεις δυνάμεων, φαινόμενα συγκέντρωσης κεφαλαίου και εξουσίας ή ακόμα μονοπωλίου, και κοινωνικές σχέσεις κυριαρχίας που συνεπάγονται τη χειραγώγηση των μέσων παραγωγής και αναπαραγωγής… Είναι ένας κοινωνικός κόσμος όπως και οι άλλοι και, όπως το οικονομικό πεδίο, διέπεται από συσχετισμούς ισχύος και συγκρούσεις συμφερόντων, από συμμαχίες κα μονοπώλια, ακόμα και από ιμπεριαλιστικές και εθνικιστικές τάσεις»[7].

Αλλά έτι περαιτέρω, η έννοια του κοινωνικού υπεισέρχεται όχι μόνο στο πεδίο της επιστήμης, στο πεδίο δράσης κάποιων ειδικών. Υπεισέρχεται στην πρωτογενή πνευματική συγκρότηση του ανθρώπου, αφού «νοημοσύνη και πολιτισμός συνδέονται μεταξύ τους με πολλούς και διαφόρους τρόπους και η ανθρώπινη νοημοσύνη διαμορφώνεται με τις διατομικές σχέσεις που συγκροτούνται μέσα σε κάποιες ιδιαίτερες κοινωνικές καταστάσεις»[8]. Ο μεγάλος κοινωνιολόγος και στοχαστής Ντυρκέιμ πίστευε πως τα περίπλοκα νοητικά φαινόμενα έπρεπε να εξετάζονται ως «κοινωνικά φαινόμενα και πως οι κοινωνικές σχέσεις είναι εκείνες που χρησιμεύουν ως πρότυπα ανάπτυξης των λογικών σχέσεων»[9]. Και αυτή η αλληλοεξάρτηση της επιστήμης με την κοινωνία παίρνει πολλαπλές όψεις, αφού «η επιστήμη παράγει κατά κανόνα ανταγωνιστικές θεωρίες, δηλαδή θεωρίες που εξηγούν φαινόμενα με διαφορετικό τρόπο και αυτό ευνοεί άλλωστε η πολυπλοκότητα της κοινωνικής πραγματικότητας»[10].

Η επιστήμη προσφέρει τα μέγιστα στην αυτογνωσία και στην ετερογνωσία του ανθρώπου, αναταράσσει διαρκώς το σώμα της γνώσης και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, αφού «η πυξίδα του ανθρώπου στον αχανή κόσμο είναι η γνώση, και η πορεία του μέσα στο χρόνο εξαρτάται από την ποιότητα και τη χρήση της γνώσης που κατακτά και αυτό συνεπιφέρει ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου: την ενδοκοσμική μοναξιά του και τη βιοτική αμηχανία του»[11]. Αλλά η φρενήρης παραγωγή της γνώσης κυρίως μέσω της επιστήμης δεν οδηγεί πάντα με ασφάλεια σε τόπους ευδαιμονίας, γιατί «οι μεταβολές της γνώσης είναι τέτοιες πια ώστε η πρόοδος της γνώσης να μας ωθεί στην προσέγγιση ενός άγνωστου που προκαλεί τη λογική και τη νοημοσύνη μας»[12].

Η επιστημονική σκέψη απελευθερώνει τον άνθρωπο από τα δεσμά της προκατάληψης, χαρίζει απλόχερα πηγές πνευματικής ελευθερίας, δίνει λύσεις στα προβλήματά του. Μπορεί να μην υπεισέρχεται η δύναμη του λόγου της στην επικράτεια της ευγένειας της λογοτεχνίας, μπορεί να μην αλώνει η μεθοδολογία της το βασίλειο της φιλοσοφίας, αλλά είναι πάντα παρούσα στην αμφισβήτηση του δόγματος, στη διαρκή και γόνιμη αντιπαράθεση με την άγνοια και πάντα διεκδικεί και υπόσχεται ένα πιο φωτεινό μέλλον.

---

[1] Ziman J. ( 1992 ), Η αξιοπιστία της γνώσης, Αθήνα: Κωσταράκης, σ. 15

[2] Ντ. Χιουμ ( ), Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, Αθήνα: Πατάκης, σ. 388

[3] Ράσσελ (1963), Η αξία της ελεύθερης σκέψης, Αθήνα: Αρσενίδης, σ. 19, 39

[4] L. Jezequel (2006), Ελευθερία πίστης, ελευθερία σκέψης, Αθήνα: Πατάκης, σ 36

[5] Bernal, J. (1983), Η επιστήμη στην ιστορία, Αθήνα: Ι. Ζαχαρόπουλος, σ. 436

[6] L. Jezequel (2006), Ελευθερία πίστης, ελευθερία σκέψης, Αθήνα: Πατάκης, σ. 50

[7] Bourdieu, P. (2005), για την επιστήμη και τις κοινωνικές χρήσεις της, Αθήνα: Ε.Κ.Κ.Ε. Πολύτροπον, σ. 40, 97

[8] W. Doise- G. Mugny (1987), Η κοινωνική ανάπτυξη της νοημοσύνης, Αθήνα: Πατάκης σ. 29

[9] W. Doise- G. Mugny (1987), Η κοινωνική ανάπτυξη της νοημοσύνης, Αθήνα: Πατάκης σ. 32

[10] Καζάκος, Π. (2006), Εξηγώντας την κοινωνία, Αθήνα: Πατάκης, σ. 125

[11] Τζιώκα-Ευαγγέλου Π. (2005), Η τραγικότητα της Γνώσης για το σύγχρονο άνθρωπο, Φιλόλογος, τ. 120, σ. 278

[12] Τζιώκα-Ευαγγέλου Π. (2005), Η τραγικότητα της Γνώσης για το σύγχρονο άνθρωπο, Φιλόλογος, τ. 120, σ. 284

 

St. Basil’s Cathedral, considered a masterpiece of Orthodox art, overlooks Moscow’s famous Red Square., Photography W. Buss, Photolibrary