«Έχει νόημα να αμφισβητούμε την ηθική του καπιταλισμού;»

Του Στέφανου Παραστατίδη

Στο άρθρο της, η Laura Pennacchi σημειώνει ότι η παγκόσμια πανδημία φέρνει όλα τα ζητήματα που βασανίζουν τον σύγχρονο κόσμο σε σημείο βρασμού: έλλειψη θέσεων εργασίας, οικολογικός μετασχηματισμός, μαζική μετανάστευση, βιοτεχνολογίες, τεχνητή νοημοσύνη και την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της επιστήμης, της εκπαίδευσης, των δημόσιων αγαθών και του πολιτισμού.

Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, το οποίο ήδη από το προηγούμενο έτος στο Νταβός ανακοίνωσε «τερματισμό των κερδών χωρίς ηθική», διακηρύσσει τώρα « καλύτερες οικονομίες και κοινωνίες ». Η ανάγκη να συζητηθεί η νομιμότητα του καπιταλισμού, ακόμη και υπό αυστηρό ηθικό πεδίο, αναγνωρίζεται σε διάφορα μέτωπα.

Ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς δεν συμφωνεί ωστόσο. H πεποίθησή του είναι ότι «η ανήθικη συμπεριφορά είναι απαραίτητη για την επιβίωση σε έναν κόσμο στον οποίο όλοι προσπαθούν να κερδίσουν όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα».

Αντιθέτως, ο Amartya Sen θεωρεί έναν τέτοιο δρώντα ως «λογικό ανόητο» και «κοινωνικό ηλίθιο» – το μοναδικό του πρόβλημα συνίσταται στη συγκέντρωση συγκεκριμένων μέσων και σε συγκεκριμένους σκοπούς, χωρίς να σκέφτεται το ένα ή το άλλο, με πλήρη άγνοια της δικής του εγγενούς κοινωνικότητας και αλληλεξάρτησης.

Ίσως, λοιπόν, κάτι πολύ βαθύ να κάνει τη διαφορά εδώ: εάν ο εμφατικά ηθικοπολιτικός χαρακτήρας της παρούσας αναταραχής θέτει υπό αμφισβήτηση τη διάσταση της αξίας, αυτό δίνει στην καταγγελία των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων ένα ισχυρό ηθικό νόημα παρέχοντας παράλληλα μια ηθική με υψηλότερο κριτικό περιεχόμενο. Δεν μπορούμε να παραμείνουμε στην επιφάνεια της τρέχουσας αναταραχής, λαμβάνοντας υπόψη τη δικαιοσύνη και την ισότητα μόνο ως ζητήματα αποζημίωσης και αναδιανομής. Αντίθετα, πρέπει να ανακτήσουμε τις βαθιές δομές που διαμορφώνουν τα συστήματα παραγωγής μας και τους παραγωγικούς μας ρόλους – τα καθήκοντά μας, τις δυνάμεις μας και το κοινωνικό μας κύρος.

Ο στόχος της πλήρους και υψηλής ποιότητας απασχόλησης έρχεται έπειτα στο προσκήνιο – ένας στόχος που σήμερα αποφεύγεται ακόμη και από τις κεντροαριστερές κυβερνήσεις. Είναι εξαιρετικά σημαντικό ότι κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας που οδήγησε τον Joe Biden να εξασφαλίσει την προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών, πολλοί υποστηρικτές του Δημοκρατικού Κόμματος δεσμεύτηκαν για την επεξεργασία προγραμμάτων για « εγγυημένες θέσεις εργασίας ».

Οι πρωτοβουλίες εγγυημένης εργασίας βασίζονται σε μια ευγενική θεωρητική παράδοση, από τον John Maynard Keynes έως τον James Meade, από τον Hyman Minsky έως τον Anthony Atkinson. Ο τελευταίος ανέπτυξε την πεποίθηση ότι σε περιστάσεις, όπως αυτές της σημερινής περιόδου, για δραματική υποεκμετάλλευση των θεμελιωδών παραγόντων της παραγωγής – εργασίας και κεφαλαίου – και ως εκ τούτου της υφέρπουσας «κοσμικής στασιμότητας» των χαμηλών επενδύσεων, το κράτος δεν πρέπει πλέον να επικεντρώνεται στις αδιάκριτες νομισματικές μεταβιβάσεις.

Αντίθετα, θα μπορούσε και θα πρέπει να δημιουργήσει άμεσα θέσεις εργασίας, μέσω μεγάλων έργων στο στυλ του New Deal του Franklin D Roosevelt. Έτσι θα γίνει « εργοδότης της έσχατης ανάγκης » – μια εικόνα που με τη σειρά της υποδηλώνει το « καινοτόμο κράτος » και το «στρατηγικό κράτος».

Εάν πιστεύουμε ότι η αποκατάσταση της ηθικής διάστασης είναι θεμελιώδης, ακόμη και συμπεριλαμβανομένης μιας κριτικής για τον καπιταλισμό, αυτό μας ωθεί να αναδείξουμε το διακύβευμα. Πρέπει να επικεντρωθούμε σε μια μεγάλης κλίμακας «μεταρρύθμιση» του καπιταλισμού, μια βαθιά μεταρρύθμιση όπως αυτή που περιγράφεται από τον Κέινς.

Στη συνέχεια, ένα ασυνήθιστα ριζοσπαστικό θεωρητικό σχέδιο και ηθικοπολιτική κριτική συνδυάζοντας την καινοτόμο κεϋνσιανή σκέψη με τις επαναστατικές πρωτοβουλίες του Ρούσβελτ και τον ριζοσπαστικό ευρωπαϊκό ρεφορμισμό – από το αγγλικό εργατικό κίνημα εμπνευσμένο από τον William Beveridge έως τη Σκανδιναβική σοσιαλδημοκρατία – όλα εν τω μεταξύ να αντιτάσσονται, ακόμη και στο επίπεδο των ιδανικών, σε κάθε μορφή ολοκληρωτισμού.

* Oλόκληρο το αρχικό κείμενο και μία ελεύθερη δική μας μετάφραση εδώ