Αναζητώντας το ζωικό παρελθόν μας

Του Νίκου Τσούλια

      Προσφεύγουμε και στο παρελθόν και στο μέλλον, προσπαθούμε να βρούμε το πώς φτάσαμε μέχρι εδώ, επιχειρούμε να φανταστούμε το πώς θα είμαστε αύριο. Και αυτή η προβολή μας στις δύο όψεις του χρόνου – αφού το παρόν είναι ανάμεσα στις μυλόπετρες του «πριν» και του «μετά» και είναι συνεχώς μια φλοίδα του χρόνου – είναι διαρκής από τότε που αναπτύχθηκε η συνείδησή μας και θα είναι αέναη όσο τίθενται εκ μέρους μας τα υπαρξιακά ερωτήματα, τα μεγάλα ερωτήματα: «ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε, πού πηγαίνουμε;».

      Αλλά υπάρχει και ένα επιστημονικό πρόβλημα, ένα τείχος στη μεθοδολογία της γνώσης, η ανάδυση των νέων ιδιοτήτων σε κάθε πολυπλοκότερο επίπεδο της ύλης. Καμωνόμαστε ότι κατανοούμε την ανάδυση των νέων ιδιοτήτων, αλλά δεν είμαστε καθόλου βέβαιοι. Προσδιορίζουμε το περιεχόμενό της μέσα από τις ορολογίες και τις σημασίες των λέξεων, αλλά ταυτόχρονα νιώθουμε ότι πάντα κάτι μας ξεφεύγει. Δεν είμαστε άθροισμα κυττάρων ούτε ιστών ούτε οργάνων κλπ, αποτελούμαστε από όλα αυτά αλλά είμαστε «κάτι» πολύ περισσότερο από το άθροισμά τους.

     Ξέρουμε το εξελικτικό μας δέντρο, το έχουμε ανασυστήσει σε μεγάλο βαθμό, αλλά δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε πλήρως την ανάδυση της ανθρώπινης φύσης, το σκίρτημα της συνείδησής μας, την κατάκτηση της ανθρώπινης κατάστασης. Γνωρίζουμε την πορεία της εξέλιξής μας, διαμορφώνουμε τους κρίκους της πορείας της καταγωγής μας, υφαίνουμε τη συνέχεια της βιολογικής μας διαδρομής (και με τη βοήθεια πλέον του μορίου της ζωής, του DNA), αλλά δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως – και αυτό δεν αφορά κάποιες μεταφυσικές αποχρώσεις και σε καμιά περίπτωση τις ανορθολογικές και τις θρησκευτικές εκδοχές – τη δημιουργία της εικόνας μας.

      Εμείς όμως θα είμαστε πάντα εκεί, σταθεροί και αταλάντευτοι στην αγωνία μας να κατακτήσουμε την ανθρωπογνωσία μας, να εμβαθύνουμε στην επίγνωση της ανθρώπινης ιδιότητας, να παλεύουμε με τα ερωτήματα και τα νοήματα της ζωής μας, της ύπαρξής μας, του βίου μας, προσωπικού και συλλογικού. Εμείς θα δημιουργούμε την ιστορία μας μέσα από το όμορφο παιχνίδι της γνώσης. Έχουμε και μια βαριά ευθύνη: είμαστε τα μόνα όντα που θέτουμε ερωτήματα στον εαυτό μας, που αναζητούμε τις απαντήσεις και τις ερμηνείες του, που παρατηρούμε και στοχαζόμαστε για το Σύμπαν, που ψηλαφίζουμε τα όνειρά μας πριν ακόμα τα σχεδιάσουμε στον όποιο βαθμό μπορούμε στη συνέχεια να τα πραγματοποιούμε.

      Αναζητούμε το ζωικό παρελθόν μας, διερευνούμε εκείνα τα κατατόπια που μας απελευθέρωσαν από τις ζωικές δεσμεύσεις, θέλουμε να βρούμε εκείνον το δρόμο που οδήγησε νομοτελειακά στην αφεντιά μας, αγωνιούμε να ιεραρχήσουμε όλα εκείνα τα σημεία / εργαλεία, που στα χέρια της εξέλιξης και της φυσικής επιλογής οδήγησαν στη σημερινή εικόνα μας. Πιστεύουμε ότι όσο κατανοούμε το οδηγητικό νήμα της βιολογικής και της κοινωνικής εξέλιξής μας, τόσο καλύτερα φιλοτεχνούμε το πορτρέτο μας, τόσο καλύτερα κατανοούμε τον εαυτό μας.

      Έχει δώσει η επιστήμη αρκετά τέτοια σημεία / εργαλεία μέσω των οποίων αναδύθηκε η ανθρωποποίησή μας, χωρίς ωστόσο να έχουμε θέσει σοβαρά θεμέλια για τον εξανθρωπισμό μας – γι’ αυτό και αρκετοί διανοητές θεωρούν ότι είμαστε ακόμα στην προϊστορία του ανθρώπου – που θα μας οδηγήσει στο βασίλειο της πραγματικής ελευθερίας. Κάθε σημείο / εργαλείο, γίνεται στοιχείο της ανθρωποποίησής μας – μέσω της λογικής τής ολοένα και καλύτερης προσαρμοστικότητας της αφεντιάς μας στο περιβάλλον, μέσω της διαρκούς βελτίωσης των συνθηκών της ζωής μας -, γίνεται πέρασμα για μια μη αντιστρεπτή πορεία, για ένα ξέφωτο στο οποίο εμφανίζεται η ανθρώπινη φύση μας.

      Αναζητούμε με πάθος λοιπόν τη γνώση του απώτερου παρελθόντος μας. Θέλουμε να μάθουμε ποια είναι εκείνα τα αποφασιστικά σημεία που οδήγησαν κάποιο κλαδί των ανθρωποειδών (πριν από 3-5 εκατομμύρια χρόνια) στην αργή και σταθερή εμφάνιση του Homo Sapiens (πριν από 100.000 περίπου χρόνια). Αλλά δεν αναζητούμε πλέον σχετικά ευρήματα – απολιθώματα μόνο στις γεωλογικές επιστρώσεις του γήινου φλοιού, γιατί έχουμε τις περισσότερες μαρτυρίες του παρελθόντος μέσα μας. Μπορούμε να υπολογίζουμε τις διακλαδώσεις και τις αποκλίσεις στο εξελικτικό δέντρο των μακρινών προγόνων μας μέσα από τις ομοιότητες και τις διαφορές στις ακολουθίες του DNA των διάφορων ειδών.

      Αλλά δεν είναι το βιολογικό υπόστρωμά μας το μόνο πεδίο ανάδειξης της μοναδικότητας του ανθρώπου. Είναι και το ταχέως αναδυόμενο κοινωνικό περιβάλλον, οι συνθήκες ζωής που δημιουργούν τα ίδια τα ανθρωποειδή. Σίγουρα η όρθια στάση που κατέκτησε το Homo Erectus – μετακινούμενο από τη δενδρόβια ζωή στην εδαφόβια – είναι καθοριστικό σημείο˙ ίσως αυτή η στάση να επιτάχυνε τα βήματα εξόδου μας από την ζωώδη κατάσταση. Θα ακολουθήσει η κατασκευή των εργαλείων από τον Homo Habilis (ευκίνητος), μέσα από την οποία θα παλεύει με καλύτερες συνθήκες για την επιβίωση. Εδώ αναδεικνύεται ως βασικό στοιχείο της ανθρωποποίησής μας η συνειδητή επίλυση προβλημάτων, η οποία ανταποκρίνεται με τον καλύτερο τρόπο στη συνεχή εξέλιξή μας.

      Η συνεργασία των ομάδων της πρώιμης κοινωνικότητάς μας για την αποτελεσματικότητα στο κυνήγι και η συνακόλουθη ανάδυση της γλώσσας, η χρήση της φωτιάς, η κατασκευή υποτυπωδών εγκαταστάσεων και η ταφή των νεκρών θα δίνουν ολοένα και πιο έντονα χρωματισμένο το μοναδικό δρόμο των προγόνων μας και την απόσχισή μας από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο.

      Εκείνο το στοιχείο που οφείλουμε να κατανοήσουμε είναι ότι όλα τα είδη που οδηγούν στην δική μας εμφάνιση εξαφανίζονται, η δική τους εξαφάνιση οδηγούσε και στη δική μας εμφάνιση! Ξεκινήσαμε το ταξίδι μας από κάποια μέρη της Αφρικής (πριν από 50.000 – 60.000 χρόνια), αναζητήσαμε άλλους τόπους πιο πρόσφορους και έγινε αυτή η διασπορά πρωτόλειο ταξίδι για να μετασχηματίζουμε τους τόπους – ειδικά με τις καλλιέργειες – γνωρίζοντας ότι έτσι μετασχηματίζουμε τις πρωτόγονες κοινωνίες μας και τον εαυτό μας. Δεν είναι η πρώτη έξοδός μας. Έχει προηγηθεί η έξοδος του μακρινού προγόνου όλων των χερσόβιων οργανισμών από τη θάλασσα στη στεριά και εκείνη η έξοδος ήταν πιο δραματική. Τώρα στην έξοδο του προγόνου του Homo Sapiens υπάρχει και απαρχή της φοβερής δύναμης της συνείδησης.

      Εδώ οφείλουμε να απαλλαγούμε από την καλοσχεδιασμένη μυθολογία των συντηρητικών κύκλων ότι δήθεν η βαρβαρότητα του πολιτισμού μας μπορεί να εξηγηθεί με βάση το ζωικό παρελθόν μας. Πρόκειται για μια κατασκευασμένη θεωρία για να αθωωθούν οι φιλοπόλεμες δυνάμεις. Η βιολογική αυτογνωσία μας είναι βέβαιο ότι συμβάλλει γόνιμα στην γενική αυτογνωσία μας και ως εκ τούτου έχει νόημα και αξία η συνεχής μελέτη της.