Είναι ο άνθρωπος κυρίαρχος στη Γη;

Ardskinish sand dunes, Colonsay, May 2015, Tor Falcon

Του Νίκου Τσούλια

      Έχει νόημα και αξία ένα τέτοιο ερώτημα αφού συνδέεται τόσο με τις δυνατότητες του πολιτισμού μας όσο και με την προοπτική ενός καλύτερου μέλλοντος. Ταυτόχρονα τίθεται σε συζήτηση και το περιεχόμενο και η στοχοθεσία και κυρίως το νόημα της ίδιας της κυριαρχίας. Αλλά και ο covid – 19 δεν δοκιμάζει μόνο την υγεία μας, την οικονομία, την κοινωνία αλλά και τη σκέψη μας και τον στοχασμό μας…

      Αν ρίξουμε μια πρόχειρη ματιά από την πολύ μακρινή εποχή όπου ο πρωτόγονος άνθρωπος ήταν έρμαιο των δυνάμεων της φύσης μέχρι τη σημερινή αλματώδη τεχνολογική περίοδο, θα εκπλαγούμε από την τεράστια πρόοδο της ανθρωπότητας και θα αποκομίζουμε μια βάσιμη αντίληψη ότι ο άνθρωπος προϊόντος του χρόνου γίνεται όλο και πιο ανεξάρτητος και πιο αυτόνομος από κάθε «γήινη δέσμευση».

      Αλλά μήπως πρέπει να είμαστε πιο ταπεινοί στον αυτοθαυμασμό μας και στις εκτιμήσεις μας; Μήπως δεν πρέπει να εστιάζουμε μόνο στο φωτεινό μέρος της πολιτισμικής μας διαδρομής αλλά και στο σκοτεινό / θεοσκότεινο μέρος της; Πρόκειται για το σκοτεινό μέρος που προκύπτει αφενός από την δύναμη της ίδιας της φύσης της Γης και αφετέρου από την ίδια την αδυναμία του πολιτισμού μας. Ας δούμε πρώτα τη δύναμη της φύσης στον πλανήτη μας.

      Αν μπορούσαμε να βλέπαμε τον πλανήτη μας σε μια κατατομή, θα διαπιστώναμε ότι ο φλοιός της που έχει πολύ μικρό πάχος δημιουργεί μια εικόνα σταθερότητας, αλλά στο εσωτερικό του, στο «μανδύα» και στον «πυρήνα», κυριαρχούν δυνάμεις διαρκούς μεταβολής, δυνάμεις που όταν εκδηλώνονται οριακά στην επιφάνεια της Γης διαμορφώνουν ένα σκηνικό μαζικής καταστροφής και απόλυτου δέους σε κάθε άνθρωπο. Οι μετακινήσεις των τεκτονικών πλακών και η ηφαιστειακή δραστηριότητα φέρνουν τα «πάνω κάτω» όταν εκδηλώνονται και μπορούν να ανατρέψουν άρδην την εικόνα της ηρεμίας και της επικράτησης του πολιτισμού μας επί της γήινης επιφάνειας.

     Υπολογίζεται ότι στην ιστορικά καταγεγραμμένη περίοδο της ανθρωπότητας πάνω από 75.000.000 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους από τους σεισμούς και μόνο. Αν στους σεισμούς προσθέσουμε και τα θύματα από τις κάθε λογής φυσικές καταστροφές (πλημμύρες, κατολισθήσεις, ξηρασία, παγετώνες κλπ), ο αριθμός αυτός γίνεται πολύ μεγαλύτερος. Φυσικά δεν είναι μόνο τα θύματα που καταγράφονται στην ιστορία το μεγάλο πρόβλημα, αλλά και η σκληρή υπενθύμιση ότι οι φυσικές δυνάμεις μπορούν να υπερβούν την όποια τεχνολογική και τεχνική πανοπλία έχει κατασκευάσει ο άνθρωπος.

      Αν πάμε στον μικρόκοσμο, και εδώ τα πράγματα δεν είναι τόσο βολικά όσο νομίζουμε. Οι μικροοργανισμοί – και φυσικά και οι παθογόνοι για τον άνθρωπο μικροοργανισμοί – αποικίζουν κάθε γωνιά της Γης και είναι πληθυσμιακά κυρίαρχοι σε κάθε κυβικό εκατοστό του αέρα, της γης και της υδρόσφαιρας. Δεν πρόκειται ποτέ να υπάρξει στιγμή στην ιστορία του πλανήτη μας που δεν θα έχουν πληθωρική και έντονη παρουσία τα βακτήρια, οι ιοί, οι μύκητες για να μείνουμε στους πιο «κοσμοπολιτικούς» οργανισμούς.

     Είναι αμέτρητα τα ανθρώπινα θύματα από τη δράση των παθογόνων μικροοργανισμών και μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η πιο βασική αιτία θανάτου (του πρόωρου θανάτου) για το ανθρώπινο είδος είναι η δράση αυτών των μικροοργανισμών. Εδώ όμως πρέπει να αποενοχοποιήσουμε και λίγο τη μαύρη εικόνα, που είναι μαύρη επειδή αφορά τη ζωή τη δική μας. Όλοι οι έμβιοι οργανισμοί πάνω στον πλανήτη μας ζουν χρησιμοποιώντας ενέργεια από κάποιους άλλους οργανισμούς – εκτός των φυτών και κάποιων άλλων φωτοσυνθετικών οργανισμών – και αυτό συνιστά μια απλή και φυσιολογική φυσική πραγματικότητα…

      Ας δούμε όμως και τη «ζώνη» όπου το ανθρωπογενές / πολιτισμικό περιβάλλον τέμνεται πολύ με το φυσικό περιβάλλον για να αξιολογήσουμε την έννοια της κυριαρχίας. Ο άνθρωπος μπορεί να ανεξαρτοποιήθηκε σε σημαντικό βαθμό από τις δυνάμεις της Φύσης που τον καθήλωναν, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μπορεί και να αυτονομηθεί ή να κυριαρχήσει επί της Φύσης, γιατί και ο άνθρωπος δεν παύει και δεν πρόκειται να πάψει να είναι στοιχείο της Φύσης αλλά και γιατί η Φύση υπέρκειται του όποιου πολιτισμικού στερεώματος του ανθρώπου.

     Η συνολική δράση του πολιτισμού μας και πιο πολύ του βιομηχανικού πολιτισμού έχει συνδεθεί με μέγιστα οικολογικά προβλήματα. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η τρύπα του όζοντος, η ρύπανση κάθε γωνιά της Γης, η εξάντληση των φυσικών πόρων και πιο πολύ του νερού, η εξαφάνιση πολλών έμβιων ειδών κλπ είναι μεν απόρροια της κυριαρχίας του ανθρώπου αλλά παράλληλα είναι και σημάδια υπονόμευσης της ποιότητας της ζωής του και του μέλλοντός του.

     Αν η έννοια και το περιεχόμενο αυτού του είδους της ανάπτυξης του Δυτικού πολιτισμού συνεχιστεί και επεκταθεί και στα άλλα γεωγραφικά μέρη της Γης, τότε η φαινομενική κυριαρχία του ανθρώπου θα καταστεί το εμφανές πεδίο της απόλυτης ήττας του. Αν στο σκοτεινό μέρος του πλανήτη μας προσθέσουμε και την αυτοτελή βαρβαρότητα του … πολιτισμού μας (βία, πόλεμοι, φτώχεια, πείνα, εξαθλίωση κλπ κλπ), τότε συναντάμε αβύσσους και ερέβη…

      Επομένως αυτό που απαιτείται δεν είναι κανενός είδους κυριαρχία˙ άλλωστε όλα τα συστήματα εξουσίας χρησιμοποίησαν την κυριαρχία του ανθρώπου επί της Φύσης ως «νομιμοποιητικό στοιχείο» για την κυριαρχία τους επί των κοινωνιών και επί των ανθρώπων.

     Εκείνο που χρειάζεται είναι η βαθιά επίγνωση του ανθρώπου ότι είναι δημιούργημα της Φύσης και ως τέτοιο οφείλει να την κατανοεί όλο και πιο πολύ – γιατί μόνο έτσι μπορεί να έχει ελπιδοφόρο μέλλον – και η κατανόηση αυτή να τον απομακρύνει από την ημιμάθεια και την αλαζονεία και να τον οδηγεί σε εκείνη τη σοφία που ακτινοβολεί ταπεινοφροσύνη και μετριοπάθεια.

Raoul Dufy (1877-1953) Trois personnages prenant le thé dans l’atelier de Perpignan, c. 1945