Μπορούμε να προσδιορίσουμε την έννοια του ανθρώπου;

Του Νίκου Τσούλια

      Η απορία προκύπτει από δύο παραδοχές. Πρώτη, η έννοια του ανθρώπου έχει μια ενότητα και η ανθρώπινη φύση είναι μια πολύ συγκεκριμένη κοινωνική και βιολογική δημιουργία που ξεχωρίζει από κάθε άλλη δημιουργία φύσης και κοινωνίας. Δεύτερη, το φάσμα των ανθρώπινων χαρακτήρων, των ανθρώπινων προσωπικοτήτων, των ανθρώπινων λειτουργιών είναι φοβερά ευρύ αλλά συχνά και αντιφατικό.

      Ας δούμε επ’ ολίγον αυτές τις παραδοχές. Η μακρά πορεία της βιολογικής εξέλιξης των ανθρωπίδων οδήγησε μέσα από τους ερμηνευτικούς μηχανισμούς – που τόσο επιστημονικά θεμελιωμένα ανέπτυξε ο Δαρβίνος με την Εξελικτική Θεωρία της έμβιας ύλης αλλά και οι μεταγενέστεροι εξελικτικοί επιστήμονες – στην ανάδυση του Homo Erectus και στη συνέχεια στην εμφάνιση του Homo Sapiens και τελικά στο Homo Sapiens Sapiens με τον εν εξελίξει εξανθρωπισμό του (που ωστόσο είναι σε εκκρεμότητα…) και τη δημιουργία του κοινωνικού και πολιτισμικού εποικοδομήματος στον πλανήτη μας. Αυτή η πορεία διαμόρφωσε μια ενιαία βάση αναφοράς για κάθε άτομο του είδος του Homo Sapiens Sapiens.

      Παράλληλα, διαπιστώνουμε μια εντυπωσιακή ευρύτητα στις συμπεριφορές και στις λειτουργίες του ανθρώπου, ευρύτητα που εμπεριέχει ακόμα και αντιθετικές εκδηλώσεις και τάσεις, σε σημείο που δεν μπορείς να δεχτείς ότι όλες αυτές οι συμπεριφορές ξεκινούν από την ίδια βάση. Έτσι, στην ανθρώπινη κοινότητα θα βρούμε ανθρώπους που υπηρέτησαν ή υπηρετούν ή θα υπηρετούν τα ευγενέστερα ιδεώδη, θα «αναλώσουν» τη ζωή τους κάνοντας μόνο το καλό στους άλλους, θα είναι άνθρωποι της ανιδιοτελούς προσφοράς, θα γίνουν συμβολικά άγιοι, αλλά θα βρούμε και ανθρώπους που έγιναν ή γίνονται ή θα γίνουν υπάνθρωποι, θα μετασχηματιστούν στα πιο μοχθηρά ζώα, θα σκοτώσουν ανθρώπους, θα εκμεταλλευτούν βάναυσα ανθρώπους, θα βασανίσουν ανθρώπους, θα ευτελίσουν ανθρώπους, θα ποδοπατήσουν κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

      Τελικά πρόκειται για δύο εντελώς διαφορετικές εικόνες. Πώς μπορεί μια λέξη, η λέξη άνθρωπος, να έχει το ίδιο σημασιολογικό φορτίο και για τις δύο περιπτώσεις; Αν θα μέναμε σε μια βιολογική και μόνο προσέγγιση της έννοιας του ανθρώπου – με τα μορφολογικά και λειτουργικά στοιχεία του για τις παλαιότερες περιόδους ή και με τη γενετική γραμματική και τον κόσμο των γονιδίων για τη σημερινή περίοδο που πράγματι θεμελιώνουν μια ενότητα -, τότε πράγματι θα είχε νόημα η ενιαία έκφραση των δύο αντιτιθέμενων εικόνων. Αλλά κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνει, αφού ο άνθρωπος είναι κυρίως κοινωνικό ον και αν αφαιρέσουμε την κοινωνικότητά του, τότε δεν αναφερόμαστε πλέον στον άνθρωπο αλλά σε κάτι άλλο. Υπάρχουν και άλλα συναφή ερωτήματα. Πώς θα προσεγγίσουμε στη συζήτησή μας ορισμένες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα ενός ψυχοπαθούς και στυγνού δολοφόνου ή με ποιο κριτήριο θα απορριφτεί η ανθρώπινη φύση του;

      Υπάρχει, ωστόσο, και ένας κρίκος που ενώνει αυτή τη διπλή όψη του προσώπου του ανθρώπου. Μπορεί να εκφραστεί με τη φιλοσοφική θεώρηση εκείνη που ισχυρίζεται ότι «κάθε άνθρωπος είναι καμωμένος από όλους τους ανθρώπους», η οποία θέλει να καταδείξει τη βαθιά ενότητα του ανθρώπινου είδους, την μακρά και περιπετειώδη κοινή καταγωγή, τις κοινές αγωνίες και το κοινό μέλλον. Προφανώς αυτή θεώρηση έχει νόημα και αξία, αν μείνουμε σε μια γενική αναφορά των όψεων του ανθρώπου, χωρίς να υπεισερχόμαστε στον κόσμο της ανθρώπινης πραγματικότητας και κυρίως χωρίς να ανοίγουμε το κεφάλαιο της ηθικής.

      Παράλληλα με αυτή την εκδοχή αναπτύχθηκε και μια άλλη συναφούς αλλά πεζής αντίληψης, η οποία ισχυρίζεται ότι κάθε άνθρωπος σε δεδομένες συνθήκες θεωρητικά μπορεί να κάνει τα πάντα, όλα όσα μπορεί να έχει κάνει ακόμα ο οποιοσδήποτε άνθρωπος μέχρι τώρα στην ιστορία. Αυτή η προσέγγιση ανάγει τις συνθήκες σε καθοριστικό παράγοντα των εκφράσεων του ανθρώπου. Είναι αυτό όμως ορθό;

      Ας εξετάσουμε μερικά παραδείγματα. Ένας Γερμανός στρατιώτης κατά τη διάρκεια του τελευταίου πολέμου διατάσσεται να σκοτώνει γυναίκες και παιδιά και να τα ρίχνει στους περίφημους φούρνους του Νταχάου. Μπορεί να αρνηθεί ή θα καταστρέψει κάθε έννοια της συνείδησής του κάνοντας τα πιο φρικτά εγκλήματα; Θεωρώ ότι πρέπει να επιχειρήσει τουλάχιστον να αποφύγει το όλο σκηνικό, να κάνει προσπάθεια. Σε διαφορετική περίπτωση, αν ενταχθεί ελαφρά τη καρδία στο όλο έγκλημα, δεν μπορεί να αυτολογίζεται άνθρωπος.

     Αλλά μπορούμε να συνεχίσουμε και με ένα άλλο σχετικό παράδειγμα. Ας δεχτούμε ότι έχουμε έναν Εβραίο κρατούμενο στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί και τον εντάσσουν σε μια λειτουργία των στρατοπέδων, να βασανίζει τους ομοεθνείς του ή και απλώς να συνεργεί στην όλη διαδικασία της αποτέφρωσης των άλλων ανθρώπων με μόνο ελπίδα να ζήσει παραπάνω από τους άλλους, γιατί δεν υπήρχε περίπτωση οι υπάνθρωποι – ναζί να συμφωνήσουν με κάποιο Εβραίο σε κάτι. Το δίλημμά του θα ήταν να αρνηθεί και να ακολουθήσει τη μοίρα των άλλων ή να παρατείνει τη διάρκεια της ζωής του, της ζωής – εφιάλτη. Θεωρώ ότι στην περίπτωση που περνάει στην άλλη πλευρά – παρακάμπτοντας κάθε έννοια ηθικής -, έχει απολέσει την ανθρώπινη ιδιότητα.

      Ας πάμε άλλες περιπτώσεις, στην περίπτωση ενός «serial killer» που κάνει τα πιο φρικιαστικά εγκλήματα ή στην περίπτωση ενός ατόμου που εν θυμώ και οργή προχωρά σε μαζικές δολοφονίες μπαίνοντας σε ένα σχολείο με μικρά παιδιά και αφανίζοντάς τα όπως κατ’ επανάληψη συμβαίνει στις Η.Π.Α. Τι γίνεται σ’ αυτές τις εκδοχές του ανθρώπου; Φυσικά οι περιπτώσεις απάνθρωπων λειτουργιών είναι πολλές και δεν αφορούν μόνο τα προαναφερθέντα παραδείγματα. Οι γενικευμένοι βομβαρδισμοί, οι γενοκτονίες, τα μαζικά εγκλήματα, η φρίκη των πολέμων, η λεηλασία των φτωχών χωρών από τις ιμπεριαλιστικές χώρες κλπ κλπ είναι πράξεις απάνθρωπες.

     Πού θα λογιστούν οι ηγεσίες αυτών των κρατών που επιδίδονται σ’ αυτές τις πράξεις; Γιατί ναι μεν βλέπουμε αυτόν που διαπράττει ένα ειδεχθές έγκλημα και τον κατατάσσουμε όσον αφορά τουλάχιστον συνειδησιακά στη σκιά της βαρβαρότητας, αλλά δεν κάνουμε καθόλου το ίδιο για έναν αρχηγό κράτους που δίνει εντολές από το γραφείο του για μαζικούς βομβαρδισμούς που σκορπίζουν τη φρίκη του θανάτου. Ουσιαστικά έχουμε αποδεχτεί την αισθητική της ειδησεογραφίας ή και της ιστοριογραφίας και δεν βλέπουμε εύκολα όλους τους υπανθρώπους αλλά μόνο αυτούς που είναι δίπλα – δίπλα στο κακό.

      Αλλά το ερώτημά μας παραμένει σε εκκρεμότητα. Πώς μπορεί να γίνει ενιαία περιγραφή του ανθρώπου όταν εντός του «κάδρου» του βάζουμε ουσιαστικά ανθρώπους – ανθρώπους της αλληλεγγύης, και του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας – και υπανθρώπους που η ζωή τους είναι κυρίως η πλήρης καταστροφή του προσώπου του ανθρώπου και η πλήρης απαξίωση κάθε έννοιας ανθρώπινης αξιοπρέπειας;

      Η κατ’ αρχήν απάντησή μου είναι ότι δεν μπορεί να γίνει ενιαία περιγραφή όλου αυτού του ανθρώπινου φάσματος. Και η γενική εντελώς αντίθετη απάντηση, η αποδοχή αυτού του φάσματος ως ενιαίου στοιχείου οφείλεται – κατά τη γνώμη μου – στον τρόπο εκπαίδευσής μας, στον τρόπο γραφής της ιστορίας, στην κουλτούρα μας, τα οποία επηρεάζονται από τις επιταγές της εξουσίας. Και υπό τη δράση όλων αυτών των συντελεστών – που αμβλύνουν τις συνειδήσεις των ανθρώπων – εξακολουθούμε να συναθροίζουμε ανθρώπινες και αντι-ανθρώπινες συμπεριφορές στη ίδια εικόνα, στην εικόνα του ανθρώπου. Αλλά το όλο ζήτημα απλώς το ανοίξαμε. Θα συνεχίσουμε…