Είμαι καλός ή κακός άνθρωπος;

LAPCHINE GEORGES, (1885-1950), Flowers by the Window

Του Νίκου Τσούλια

     Δεν υπάρχει άνθρωπος που δεν στοχάζεται κυρίως κατά μόνας επί σημαντικών ζητημάτων, που δεν προβληματίζεται επί υπαρξιακών ερωτημάτων, που δεν αναρωτιέται ως προς τον ηθικό χαρακτήρα και το φιλοσοφικό προσανατολισμό του εαυτού του. Θεωρώ ότι είναι στην ίδια τη φύση του ανθρώπου να κινείται σ’ αυτό το σκηνικό, ανεξάρτητα από τις όποιες τριβές και ενασχολήσεις της καθημερινής του ζωής, που φαίνονται να κινούνται σ’ άλλη πιο πεζή κατεύθυνση.

      Ειδικά, το θέμα της ποιότητας του εαυτού μας περιτριγυρίζει συχνά – πυκνά σε κάθε μας σημαντική πράξη συνδεόμενη μάλιστα με το ερώτημα αν πράττουμε το «σωστό» κάθε φορά ή όχι. Βέβαια πιο εύκολα ανοίγουμε τη συζήτηση για το χαρακτηρισμό κάθε ενέργειάς μας παρά για το «όλον» του εαυτού μας. Ίσως γιατί θεωρούμε ότι είμαστε καλοί και δεν απαιτείται κάποιου είδους περαιτέρω αναφοράς ή γιατί εκτιμούμε ότι είναι πολύ δύσκολο να στοχαστούμε επ’ αυτού του ζητήματος.

      Βεβαίως υπάρχει μεθοδολογικό πρόβλημα στο θέμα μας. Πρώτον, δύσκολα μπορεί να απαντηθεί το ερώτημα, όπως τίθεται, γιατί σχεδόν κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να καταταχθεί με σαφή και απόλυτο τρόπο στη μια ή στην άλλη πλευρά. Δεύτερον, οι έννοιες του καλού ή του κακού δεν μπορούν να αποσαφηνιστούν με ευκολία από οποιαδήποτε αντικειμενική έρευνα. Τρίτον και επιπρόσθετα με το προηγούμενο, η υποκειμενική σύλληψη του καλού και του κακού είναι τόσο διάχυτη και κυρίαρχη που δύσκολα αφήνει περιθώρια για μια γενικώς αποδεκτή θεώρηση. Τέταρτον, είναι πιο εύκολο στη σκέψη του ανθρώπου να κρίνει μια πράξη ή μια ενέργεια αν είναι καλή ή κακή παρά το «όλον» του εαυτού του.

     Πέμπτον, υπάρχει βασικό φιλοσοφικό πρόβλημα στην οριοθέτηση του καλού και του κακού και κυρίως υπάρχει πρόβλημα με το δυισμό αυτών των δύο όψεων, γιατί δεν μπορεί ο μανιχαϊκού τύπου δυισμός να περιγράψει και να αναλύσει τη σύνθετη πραγματικότητα. Έβδομον, συχνά ταυτίζουμε την έννοια του κακού με βάση τις θεσμικές / κανονιστικές λειτουργίες μιας κοινωνίας χωρίς να μπαίνουμε στον κόπο να διεισδύουμε στον πυρήνα των πράξεων και των χαρακτήρων των ανθρώπων. Έτσι, για παράδειγμα, θεωρούμε έναν κλέφτη χρημάτων για να ικανοποιήσει το πρόβλημα της διατροφής του και της επιβίωσής του ως κακό άνθρωπο.

      Όμως παρ’ όλα αυτά μπορούμε να καταθέσουμε μερικούς προβληματισμούς επί της ουσίας του ερωτήματος. Φρονώ ότι σχεδόν όλοι οι άνθρωποι θεωρούν τους εαυτούς τους «καλούς» και μάλιστα φροντίζουν άμεσα ή έμμεσα να το προβάλουν αυτό είτε γιατί τους βολεύει στην κοινωνική και στην επαγγελματική ζωή τους είτε γιατί έχουν εξ ορισμού – και μάλλον αυθαίρετα – θετική εικόνα για τον εαυτό τους είτε γιατί εκτιμούν ότι όταν κάνουν το κακό, αυτό δεν αντιρροπεί τον γενικά καλό χαρακτήρα τους. Έτσι, αν ρωτούσαμε όλους τους ανθρώπους να αυτοχαρακτηριστούν, θα διαπιστώναμε με έκπληξη ότι οι κακοί είναι τόσο λίγοι που μπορούμε να χαρακτηριστούμε ως «κοινωνία αγγέλων» και να μην ανησυχούμε για το μέλλον μας…

      Οι έννοιες καλού και κακού προφανώς συνδέονται με τον πυρήνα της ηθικής των κοινωνιών, ο οποίος δεν έχει επί όλων των θεμάτων γενική αποδοχή. Οι ποικίλες κοινωνικές τάξεις, οι διαφορετικοί πολιτισμοί, οι διαδοχικές ιστορικές περίοδοι προσδιορίζουν με ιδιαίτερα κριτήρια και με σχετικότητα το αξιολογικό περιεχόμενο και τον προσανατολισμό της ηθικής. Θεωρώ ότι σχεδόν όλοι οι άνθρωποι είμαστε ζυμωμένοι με το καλό και με το κακό και ότι η προαγωγή του καλού συνδέεται άρρηκτα με τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου και απαιτεί συστηματική καλλιέργεια. Το καλό αναδεικνύεται μέσα από τις κοινωνικές λειτουργίες και από τις διαπροσωπικές μας σχέσεις και δεν κατακτάται κατά μόνας.

      Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι δεν πολυσυζητάμε αυτό το θέμα εκτιμώ ότι μας απασχολεί πολύ περισσότερο από ό,τι το ομολογούμε. Δεν πρέπει να προάγουμε το καλό είτε από έναν μεταφυσικό φόβο είτε πολύ περισσότερο από μια θρησκευτική ανησυχία, γιατί αν είναι απόρροια αυτών των αιτίων ουσιαστικά, αίρεται η ουσία του και αναιρείται η όποια ηθική μας. Κάνουμε το καλό, γιατί έτσι προοδεύουν οι κοινωνίες και εξευγενίζεται η συμπεριφορά μας, γιατί αισθανόμαστε πιο όμορφα και αγαλλιάζει η ψυχή μας. Η πράξη του καλού έχει φοβερά πολλαπλασιαστική δύναμη και κάνει τη ζωή πιο όμορφη, και ίσως να είναι αυτό που μας γοητεύει και μας ελκύει για να το υπηρετήσουμε…

      Συμπερασματικά, ισχυρίζομαι ότι υπάρχει κατ’ αρχήν αντικειμενική έννοια του καλού ανθρώπου σε γενική εκδοχή αλλά επιδέχεται σχετικιστική (πολιτισμική, κοινωνική, ιστορική…) θεώρηση και έτι περαιτέρω έχει και υποκειμενική προσέγγιση. Επιπρόσθετα, θεωρώ ότι είμαστε «μείγμα» των εννοιών του καλού και του κακού και ίσως να έχει περισσότερο νόημα συζητώντας περί καλού και κακού επί των πράξεών μας.

House Along the Road, Robert Falk – 1936