Κόντρα στο ρεύμα…

Maurice de Vlaminck (France 1876-1958), Sunny River With Boater (c. 1906)

Του Νίκου Τσούλια

      Φυσικά και δεν είναι εξ ορισμού πλεονέκτημα ή μειονέκτημα να είσαι μέσα σε ένα μαζικό ρεύμα. Μπορεί να έχει απόλυτα θετικά χαρακτηριστικά ανάλογα με τους προσανατολισμούς και το περιεχόμενο του ρεύματος, αν είναι για παράδειγμα ένα μορφωτικό ή καλλιτεχνικό κίνημα. Αλλά συνήθως η ανάπτυξη των μαζικών πολιτικών και των κοινωνικών ρευμάτων της εποχής μας αφορά τον καταναλωτισμό και το λαϊκισμό ή σε μικρότερη έκταση τον εθνικισμό και το ρατσισμό.

      Η συμμετοχή σε ένα ρεύμα είναι μείζον ζήτημα που αφορά κάθε πολίτη, γιατί μέσα απ’ αυτή τη σχέση αναπτύσσονται οι προσανατολισμοί των λαών και των κοινωνιών. Κριτήριο δεν πρέπει να είναι απλά και μόνο το περιεχόμενο και οι προσανατολισμοί του όποιου ρεύματος αλλά και η διαρκής κριτική στάση απέναντί του. Εννοώ ότι σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί η συμμετοχή μας να καθαγιάζεται από έναν δήθεν ορθό σκοπό, όταν τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη του σκοπού είναι ανορθολογικά.

      Η κριτική σκέψη, η πάντα ανήσυχη αμφισβήτηση και η διαρκής ερωτηματοθεσία (πρέπει να) είναι απαραίτητα στοιχεία καθορισμού της στάσης και της συμπεριφοράς μας για την οποιαδήποτε ένταξή μας σε ένα μαζικό ρεύμα. Είναι συντελεστές που μας διασφαλίζουν από την αγελαία συνάθροισή μας και από την τυφλή χειραγώγησή μας. Συνήθως παρασυρόμαστε όταν επικυριαρχεί κάποια υπερβολική έκφραση του «συναισθήματος» και η λογική σκέψη είναι καθηλωμένη, όταν δεν είμαστε κύριοι του εαυτού μας και θεωρούμε ότι η ενσωμάτωσή μας σε μια μαζική έκφραση μπορεί να αναπληρώσει κάποιο δικό μας έλλειμμα ή να αποκτήσει μια πλασματική ισχύ, μόνο και μόνο γιατί είναι μια πολλαπλασιασμένη δύναμη.

      Στην ιστορία συνήθως τα ρεύματα που αναπτύσσονται γρήγορα και μαζικά είναι εκείνα που προσφέρουν φοβερά πρόχειρες αναλύσεις και απίθανα εύκολες λύσεις ή που διαμορφώνουν ένα φαντασιακό στερέωμα έκφρασης μεγαλεπήβολων επιθυμιών. Και το κοινό χαρακτηριστικό αυτών των ρευμάτων ότι παρασύρουν στο πέρασμά μας καθετί διαφορετικό και δεν επιτρέπουν την οποιαδήποτε αντίθετη αντίληψη. Πρόκειται ουσιαστικά για μια συλλογική ψύχωση που αγγίζει τα όρια του «παθολογικού».

      Κοινό υπόστρωμα αυτών των ρευμάτων είναι η δημαγωγία. Και ενώ ο δημαγωγός ως σχήμα ξεκίνησε μαζί με τη γέννηση της δημοκρατίας και είχε θετικό περιεχόμενο με την έννοια του «άγω το δήμο» (καθοδηγώ το λαό), μετασχηματίστηκε πολύ νωρίς στην σημασία του «παρασύρω το λαό» σε μια κατεύθυνση που θέλει ο ίδιος ο λαός και πιο συγκεκριμένα στην εύκολη λύση, η οποία όμως δεν είναι λύση. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις υπήρξαν η μαζική προσφυγή τζόγου στο Χρηματιστήριο των Αθηνών στη δεκαετία του 1990 και η δήθεν αντιμνημονιακή αντίληψη και πρακτική όλων των κομμάτων πλην ενός και της μεγάλης πλειοψηφίας των πολιτών.

      Το μείζον ερώτημα που τίθεται στη στάση ενός πολίτη στο τι κάνει απέναντι σε ένα μαζικό ρεύμα είναι το εξής. Το εν λόγω ρεύμα εκφράζει τα πραγματικά συμφέροντα και τις ουσιαστικές αντιλήψεις του πολίτη, όπως αυτά προσεγγίζονται από μια ορθολογική ανάλυση της όλης κατάστασης; Η συνηθισμένη στάση που υιοθετείται δεν είναι απόρροια της κριτικής σκέψης αλλά είναι αδυναμία προβολής και υπεράσπισης της ιδίας άποψης απέναντι στην κρατούσα μαζική θεώρηση. Αλλά σε μια τέτοια εκδοχή δεν ομολογείται η αδυναμία έκφρασης της άποψης και κυρίως η ελλειμματική προσωπικότητα;

      Πολλά παραδείγματα προσφέρει η ζωή, τα οποία καταδεικνύουν ότι το να πας κόντρα στο ρεύμα είναι δύσκολη υπόθεση και πάντως απαιτείται και ελευθερία πνεύματος και χειραφετημένη συνείδηση. Ας δούμε κάτι απτό. Στις Γενικές Συνελεύσεις του εκπαιδευτικού κινήματος που γίνονταν κατά τη διάρκεια των απεργιών διάρκειας συνέβαινε το εξής αντιφατικό στοιχείο. Όταν από ένα σημείο και μετά η απεργία διαμόρφωνε εικόνα κάμψης, οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί ήθελαν την αναστολή της. Ωστόσο, απέφευγαν να εκφράσουν την άποψή τους στις ψηφοφορίες είτε για να μη θεωρηθούν λιγότερο αγωνιστές από τους άλλους είτε για να μην μπουν στο μάτι των «επαναστατών» συνδικαλιστών. Διαπιστωνόταν δηλαδή μια μαγική εικόνα. Οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί δήλωναν έξω από την αίθουσα της Συνέλευσης στις συζητήσεις την άποψή τους περί αναστολής, αλλά στην ίδια την αίθουσα ή δεν ψήφιζαν καθόλου ή έφευγαν κατά τη διαδικασία της ψηφοφορίας!

      Βέβαια εδώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί και το επιχείρημα ότι το ρεύμα επιβάλλει τη δυναμική του υιοθετώντας κλίμα «γενικού συναγερμού», στο οποίο δεν μπορεί να ευδοκιμήσει καμιά αντίληψη ορθολογισμού. Η εμπειρία πάντως από την τυφλή προσχώρηση σε κάθε λογής μαζικό ρεύμα είναι εμπειρία απογοήτευσης και οπισθοδρόμησης. Θεωρώ ότι η συλλογικότητα έχει ομορφιά και αξία όταν προάγει την προσωπική άποψη και την προσωπικότητα και όχι όταν τις ισοπεδώνει για χάριν κάποιου δημαγωγικού σκοπού. Κάθε άλλη εκδοχή των σχέσεων προσωπικής και συλλογικής θεώρησης οδηγεί πάντα σε αδιέξοδα, όπως καταδεικνύεται από όλα τα «συμβάντα» στην ιστορία.

Paul Gauguin (French, 1848-1903), Harvest: Le Pouldu, 1890