Ο Ρήγας πίσω από τον Βελεστινλή

Ο πρωτομάρτυρας της ελληνικής επανάστασης

 

“Εγώ έσπειρα, άλλοι έρχονται να θερίσουν”.
Ρήγας Βελεστινλής

 

 

Ηγέομαι: προηγούμαι, προπορεύομαι, είμαι αρχηγός, οδηγώ, διευθύνω, κυβερνώ (Χαρ. Αθ. Μπαλτάς, Λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Αθήνα, εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, 1995, σ. 269)

Οι ηγέτες προπορεύονται και οδηγούν. Οι αγαθοί οδηγούν τους λαούς που τους ακολουθούν σε επιτυχίες, σε νίκες, ακόμα και σε θριάμβους. Οι κακοί, σε αποτυχίες και καταστροφές. Οι περισσότεροι ηγέτες έχουν μεικτό “μητρώο”, που περιλαμβάνει μεγάλες και μικρές στιγμές. Η αναζήτηση της σειράς αυτής των Ελλήνων ηγετών περιλαμβάνει εκπροσώπους από όλο το φάσμα της ιστορίας των Ελλήνων, από την αρχαία έως τη νεότερη εποχή. Η νέα Ελλάδα έχει ασφαλώς τη μερίδα του λέοντος, ίσως γιατί παραδόξως είναι η λιγότερο γνωστή. Το σχολείο άφησε περισσότερα κενά στη νεότερη απ’ ό,τι στην αρχαία ιστορία.

Η κοινή πάντως αντίληψη, που συστηματικά διαμόρφωσε ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, είναι η ενότητα της ιστορίας μας μέσα στον χρόνο.

Ρήγας Βελεστινλής: Σπορέας ελευθερίας

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΝΙΚΟΣ ΞΥΔΑΚΗΣ

«ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΑΙΟΣ», ΟΜΙΛΙΕΣ (Πασχάλης Κιτρομηλίδης καθηγητής-συγγραφέας του βιβλίου, Δημήτρης Νασίκας Δήμαρχος Ρήγα Φεραίου, Αννίτα Πρασσά δρ ιστορικός)

Δύο αιώνες, για την ακρίβεια διακόσια δεκαέξι χρόνια, μάς χωρίζουν από τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα Βελεστινλή το 1798 στο φρούριο Νεμπόισα του Βελιγραδίου, όπου βασανίστηκε και θανατώθηκε διά στραγγαλισμού μαζί με τους επτά Έλληνες συντρόφους του, από τις οθωμανικές αρχές. Γιατί είναι τόσο σημαντικός σήμερα; Γιατί είναι ο πρώτος που συνέλαβε με τέτοια ένταση και τόλμη το όραμα της απελευθέρωσης των υπόδουλων λαών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, είναι ο άνθρωπος που εμπνεύστηκε από τις ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης και τις μεταλαμπάδευσε στα Βαλκάνια, είναι ο άνθρωπος που με το πληθωρικό του παράδειγμα ζωής, έργου και θυσίας ενσάρκωσε ιδανικά το πρότυπο του πατριώτη, δημοκράτη, επαναστάτη, ποιητή. Είναι ο μάρτυρας της ελευθερίας στη νοτιοανατολική Ευρώπη του τέλους του 18ου αιώνα της δεσποτείας και ο Νεοέλληνας που εκφράζει καθολικά την είσοδο στη νεωτερικότητα, όντας ταυτοχρόνως φιλελεύθερος και ρομαντικός, αντλώντας από την παράδοση και προοικονομώντας τολμηρά το μέλλον.

Αυτή η ορμητική προβολή προς το μέλλον, που πρόσφερε ο Ρήγας στην αυγή του 19ου αιώνα, κυρίως στους Έλληνες αλλά και στους άλλους Βαλκάνιους, αναγνωρίστηκε από τους συγχρόνους του, όταν ήδη ο Θούριος δρόσιζε τα χείλη των διψώντων για ελευθερία. Τον αναγνωρίζει ως τρομερό προφήτη της επανάστασης, αμέσως μετά το μαρτύριό του, ο διδάσκαλος του έθνους Αδαμάντιος Κοραής· άλλωστε, μαζί εικονίζονται οι δύο τους στη λαϊκή χαλκογραφία να υποβαστάζουν την κουρελιασμένη και αλυσοδεμένη Ελλάδα. Γράφει ο Κοραής στην Αδελφική Διδασκαλία (1799): «Παρίστανται ίσως ταύτην ώραν δέσμιοι έμπροσθεν του τυράννου οι γενναίοι ούτοι της ελευθερίας μάρτυρες. Ίσως, ταύτην την ώραν, κατεβαίνει εις τας ιεράς κεφαλάς των η μάχαιρα του δημίου, εκχέεται το γενναίον ελληνικόν αίμα από τας φλέβας των, και ίπταται η μακαρία ψυχήν των, διά να υπάγη να συγκατοικήση με όλων των υπέρ ελευθερίας αποθανόντων τας αοιδίμους ψυχάς. Αλλά του αθώου αίματος η έκχυσις αύτη αντί του να καταπλήξη τους Γραικούς θέλει μάλλον τους παροξύνει εις εκδίκησιν». (Την ίδια ώρα ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ καλεί τους επισκόπους να κατασχέσουν το μανιφέστο του Ρήγα, διότι, λέγει, «πλήρες υπάρχει σαθρότητος εκ των δολερών αυτού εννοιών, τοις δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον».)

«Ο Ρήγας ψάλλει τον Θούριο», του Peter von Hess. Αντίγραφο μιας από τις σκηνές της Ελληνικής Επανάστασης του Hess, με τις οποίες ο Λουδοβίκος Α΄ της Βαυαρίας διακόσμησε τα ανάκτορα του Μονάχου (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα).

Τον αναγνωρίζει ο ανώνυμος πατριώτης που συνέταξε την περίφημη Ελληνική Νομαρχία (1806), έτσι: «…Μόνον το όνομα της ελευθερίας φθάνει, διά να δειλιάση τας ανάνδρους καρδίας όλων των μιαρών τυράννων της γης. Ε! πόσον ήθελε το αποδείξει εμπράκτως ο αείμνηστος Έλλην, ο Ηρώς ο μέγας, λέγω και θαυμαστός Ρήγας, αν μία ανέλπιστος προδοσία δεν ήθελε τον θανατώσει. Αυτός ο αξιάγαστος ανήρ ήτον εστολισμένος από την φύσιν με όλας τας χάριτας των μεγάλων υποκειμένων, ευφυής, αγχίνους και άοκνος, ωραίος τω σώματι και ωραιότερος τω πνεύματι, δίκαιος και εξακολούθως, αληθής φιλέλλην και φιλόπατρις».

Ο σύγχρονός του λόγιος ιεροδιάκονος, Γρηγόριος Κωνσταντάς, συγγραφέας της Νεωτερικής Γεωγραφίας (1791, με τον Δανιήλ Φιλιππίδη), στο πρόσωπο του Ρήγα αναγνωρίζει τον «πρώτο Έλληνα πατριώτη που συνέλαβε την ιδέα της αναβίωσης του Γένους με καθαρά πολιτικούς όρους και οραματίστηκε ένα ανεξάρτητο ελληνικό κράτος» (αναφέρεται από τον Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη στην ανά χείρας μελέτη).

“Είναι ο άνθρωπος που εμπνεύστηκε από τις ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης και τις μεταλαμπάδευσε στα Βαλκάνια, είναι ο άνθρωπος που με το πληθωρικό του παράδειγμα ζωής, έργου και θυσίας ενσάρκωσε ιδανικά το πρότυπο του πατριώτη, δημοκράτη, επαναστάτη, ποιητή”.

Ο αρχιστράτηγος της Επανάστασης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης προειδοποιεί τους Έλληνες να μην απομακρυνθούν από τον Θούριο του Ρήγα. Ο Γεώργιος Τερτσέτης, προλογίζοντας τα Απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη, γράφει για τον Ρήγα: «Ο Ρήγας Φεραίος εστάθη ο μέγας ευεργέτης της φυλής μας, το μελάνι του θα είναι πολύτιμο ενώπιον Θεού, όσο το αίμα του άγιο […] “Ως πότε παλληκάρια να ζούμε στα στενά”, από τα πολεμικά του τραγούδια το τελειότερο περιέχει μίαν επιθεώρησιν των δυνάμεων της πατρίδος, όλοι είναι παρόντες εις την επιθεώρησιν, κανένας απών, τα ξεφτέρια των Αγράφων, οι σταυραετοί του Ολύμπου, τα καπλάνια του Μαυροβουνιού, τα λεοντάρια του Σουλίου, Μάνης και Μακεδονίας και τα δελφίνια της θαλάσσης, οι Νησιώτες, και οι Χριστιανοί του Δουνάβεως και Σάβα ποταμού».

Τη σημασία και τη μοναδική αξία του Ρήγα για την ακολουθήσασα Επανάσταση περιγράφει έξοχα ο σύγχρονός του, φίλος και σύντροφος, Χριστόφορος Περραιβός στη βιογραφία του ανδρός (Σύντομος βιογραφία του αοιδίμου Pήγα Φεραίου του Θετταλού, 1860), όπου τοποθετεί τον Ρήγα στην κορυφή άλλων πρώιμων εθνεγερτών. Λίγο καιρό νωρίτερα, το 1844, κατά την ψήφιση του πρώτου Συντάγματος του Βασιλείου της Ελλάδος, ο Ρήγας θα είναι πηγή έμπνευσης για τον πρωθυπουργό Ιωάννη Κωλέττη κατά την πρώτη διατύπωση της Μεγάλης Ιδέας, μιας ιδέας για τον καθόλου ελληνισμό που εδέσποσε έως το 1922.

Η εκδοτική δραστηριότητα του Ρήγα

ΚΕΙΜΕΝΟ

ΠΑΣΧΑΛΗΣ Μ. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ

Η εκδοτική δραστηριότητα του Ρήγα είχε προφανείς πολιτικές επιδιώξεις. Αποσκοπούσε να σπείρει τον σπόρο μιας επαναστατικής προσπάθειας που θα ανέτρεπε τον οθωμανικό δεσποτισμό και θα επιτύγχανε την απελευθέρωση των Ελλήνων και των άλλων βαλκανικών λαών. Τα εκδοτικά του σχέδια των χρόνων 1796-1797 συνιστούσαν το τελικό στάδιο ενός προγράμματος διαφωτισμού, που είχε ως στόχο την ηθική και ψυχολογική προετοιμασία αυτής της υπέρτατης προσπάθειας. Ο Ρήγας δεν απέβλεπε μόνο να καλλιεργήσει την ηθική του ελληνικού πατριωτισμού μέσω του πολιτικού κλασικισμού, που έβρισκε απήχηση στα εκσυγχρονισμένα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας, και ιδιαίτερα στους κύκλους της φωτισμένης διανόησης, στους μορφωμένους νέους και στα ενεργά πολιτικά στοιχεία της διασποράς· αποπειράθηκε να φτάσει και πέρα από αυτές τις κοινωνικές ομάδες, που ήταν οι φυσικοί σύμμαχοι της προσπάθειάς του, μεταφέροντας το μήνυμα της εθνικής απολύτρωσης στις ευρύτερες μάζες της ελληνικής κοινωνίας, με μια γλώσσα οικεία σ’ αυτές και με σύμβολα που μπορούσαν να κατανοήσουν. Η προσωπογραφία του Αλεξάνδρου αποτελούσε το πρόσφορο μέσο για να προσεγγιστεί η κοινωνική ψυχολογία ενός μαζικότερου ακροατηρίου.

Επάνω: Το φύλλο της Χάρτας της Ελλάδος με την «Επιπεδογραφία της Κωνσταντι- νουπόλεως, του Κόλπου της, του Κατάστενού της […] και του Σαραγιού […], παρά του Ρήγα Βελεστινλή του Θετταλού, 1796. Εχαράχθη παρά του Φρανσουά Μήλλερ εν Βιέννη» (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα). Κάτω: «Περί Σελήνης»: Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου Φυσικής Απάνθισμα.

Φαίνεται ότι ο Ρήγας ίσως προσπάθησε να μεταδώσει το μήνυμά του δημοσιεύοντας, ενδεχομένως κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης του εκδοτικού του προγράμματος, το 1790, τις προφητείες του Αγαθάγγελου, που προέβλεπαν την επικείμενη ανάσταση του Γένους. Συντεταγμένες αρχικά από τον Θεόκλητο Πολυειδή, γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα, οι προφητείες αυτές αποτελούσαν δημοφιλές ανάγνωσμα, που κυκλοφορούσε ευρέως σε χειρόγραφη μορφή. Η απήχηση της χρησμολογίας στις λαϊκές μάζες της ελληνικής κοινωνίας ήταν ενδεικτική των διάχυτων συναισθημάτων δυσαρέσκειας και αδημονίας για μια λυτρωτική αποκάλυψη. Όλα αυτά εξέφραζαν το κλίμα που προκαλούσε η αποσύνθεση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και τις συνακόλουθες πιέσεις για κοινωνική και πολιτική αλλαγή. Σε παραδοσιακές κοινωνίες, ο προφητικός χιλιασμός παρέχει διέξοδο στις αναζητήσεις της λαϊκής ψυχολογίας και προσφέρει αντιστοίχως διαύλους αποτελεσματικής επικοινωνίας μεταξύ των μαζών και των ηγετικών ομάδων. Οι τελευταίες μπορεί να είναι είτε παραδοσιακά στοιχεία που θέλουν να χειραγωγήσουν την αποκάλυψη είτε επαναστάτες διανοούμενοι.

Δημοσιεύοντας τις προφητείες τον ίδιο χρόνο που δημοσίευσε το Φυσικής Απάνθισμα και το Σχολείον των ντελικάτων εραστών, ο Ρήγας προφανώς δεν υπαναχωρούσε σε κάποιου είδους παραδοσιακή χιλιαστική ιδεολογία. Αντίθετα, η έκδοση του Αγαθάγγελου, η οποία προσγράφεται σ’ αυτόν, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μαρτυρία της ρεαλιστικής εκ μέρους του στάθμισης των πρακτικών δυνατοτήτων και των πολιτικών παραμέτρων μιας επικείμενης επαναστατικής απόπειρας για εθνική απελευθέρωση.

Τα στοιχεία αυτά είναι ενδεικτικά της επίγνωσης που διέθετε ότι οι πολιτικές επιδιώξεις του επαναστατικού Διαφωτισμού μπορούσαν να έχουν απήχηση και να κινητοποιήσουν μόνο τις κοινωνικά και ιδεολογικά προηγμένες ομάδες, που ποσοτικά αντιπροσώπευαν ένα πολύ μικρό −αν και δυναμικό− τμήμα της κοινωνίας. Οι ομάδες αυτές μπορούσαν να αναδείξουν ηγέτες και να οραματισθούν στόχους, αλλά δεν μπορούσαν να εξασφαλίσουν την επιτυχία της επαναστατικής εξέγερσης. Από την πλήρη κατανόηση αυτής της πραγματικότητας πήγαζε η επιθυμία του Ρήγα να απευθυνθεί στις πλατύτερες μάζες του πληθυσμού, μιλώντας στη δική τους συμβολική γλώσσα, έτσι ώστε να μπορέσει να ανακινήσει τους πόθους που ξεπηδούσαν από τα βάθη της συλλογικής μνήμης και εμπειρίας.

• 

 

Ο Ρήγας Φεραίος, έργο του Χαράλαμπου Παχή (1871), ελαιογραφία σε μουσαμά (Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη, Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου, Φωτογράφιση Σταύρος Ψηρούκης).

 

• 

 

Ο πύργος Νεμπόισα, κοντά στο παλιό φρούριο του Βελιγραδίου, στη συμβολή του ποταμού Σάββου με τον Δούναβη. Σε αυτόν μαρτύρησαν και θανατώθηκαν τον Ιούνιο του 1798 ο Ρήγας και οι σύντροφοί του.

• 

Η ταβέρνα «Griechenbeisl», «Ταβέρνα των Ελλήνων» στη Βιέννη, όπου γίνονταν οι συναντήσεις του Ρήγα και των συντρόφων του. Βρίσκεται στην Οδό Ελλήνων, δίπλα στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας.

• 

Ο Ρήγας Βελεστινλής, πλαισιωμένος συμβολικά από τον Αδαμάντιο Κοραή και τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, λαϊκή λιθογραφία (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα).

 

Η προβληματική της επανάστασης, που προβάλλει από τη μελέτη του corpus των έργων του Ρήγα, ωρίμασε στη σκέψη του υπό την επίδραση της γαλλικής επαναστατικής εμπειρίας. Η θεώρηση αυτής της εμπειρίας, και η στάθμιση των δυνατοτήτων που προσέφερε στο ελληνικό έθνος, οδήγησαν τον Ρήγα στο τελικό πρακτικό βήμα που ακολουθεί κάθε επαναστατικό πρόγραμμα. Η προώθηση της υπόθεσης του Διαφωτισμού, η καλλιέργεια της ηθικής του ελληνικού πατριωτισμού και η τελική έκκληση προς τις μάζες συνυφάνθηκαν με την ανάληψη οργανωτικών πρωτοβουλιών, που απέβλεπαν να συσπειρώσουν τις δυνάμεις της επανάστασης.

Δύο αιώνες αργότερα παραμένει ακόμη μάλλον ασαφές τι όντως κατόρθωσε να οργανώσει ο Ρήγας. Τα πρακτικά σχέδια με τα οποία επρόκειτο να θέσει το επαναστατικό του πρόγραμμα σε εφαρμογή εξαφανίστηκαν μέσα στην τραγωδία που κάλυψε την τελευταία φάση της δραστηριότητάς του και σφράγισε τη μοίρα του. Ο θρύλος που περιέβαλε αργότερα την προσωπικότητα και τη δράση του προσέδωσε μυθικές διαστάσεις και παράλλαξε το πρόγραμμά του, ενώ οι προθέσεις του χειραγωγήθηκαν από τις απαιτήσεις μεταγενέστερων ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, αφού ο Ρήγας, ως πνευματικός πρόγονος, διεκδικήθηκε από τους πιο ετερόκλητους και μεταξύ τους βαθιά αντιφατικούς ιδεολογικούς μνηστήρες.

Εξώφυλλο λαϊκής έκδοσης, εικονογραφημένο από τον Σωτήριο Χρηστίδη, από το βιβλίο του Α. Δούρβαρη, Σωτήριος Χρηστίδης (1858-1940) (Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1993).

Τα σχέδια και τα οράματα του Ρήγα

Το μήνυμα του Ρήγα διαδόθηκε στις μάζες των υπόδουλων Ελλήνων, ιδιαίτερα στις δυνάμεις της αντίστασης, και συγκεκριμένα στις ομάδες των κλεφτών, των ορεινών πολεμιστών που με τη ληστεία και την περιφρόνηση της εξουσίας Οθωμανών και Χριστιανών αρχόντων εξέφραζαν την κοινωνική διαμαρτυρία που υπέβοσκε στον υπόδουλο λαό. Αυτούς υπαινισσόταν ο Ρήγας όταν εμπιστευόταν την υπεράσπιση του πολιτεύματός του «υπό την άγρυπνον φύλαξιν όλων των εναρέτων φιλελευθέρων ανδρών, οπού, διά να μην υποκύψουν εις τον ζυγόν της τυραννίας, ενηγκαλίσθησαν την στρατιωτικήν ζωήν και αρματωμένοι ώμοσαν αιώνιον πόλεμον κατά των τυράννων». Γι’ αυτούς είχε συνθέσει τον πατριωτικό Θούριο, με τον οποίο έκλεινε το επαναστατικό φυλλάδιο του 1797.

Ο πολεμικός αυτός παιάνας απευθυνόταν σε όσους ζούσαν «μονάχοι, σαν λιοντάρια, στες ράχες, στα βουνά» εξαιτίας της «πικρής σκλαβιάς». Τους παρότρυνε να εξεγερθούν εμπνευσμένοι από το πνεύμα του πατριωτισμού και, καθοδηγημένοι αποκλειστικά από τους νόμους, να ενώσουν αδελφικά τις δυνάμεις τους με τα άλλα υπόδουλα έθνη, «αράπηδες και άσπρους», και κινημένοι από την «κοινή ορμή» της ελευθερίας να εξεγερθούν κατά της τυραννίας, να διαρρήξουν το ζυγό του δεσποτισμού και να εγκαθιδρύσουν τη δικαιοσύνη και την ελευθερία σε όλη την περιοχή που απλωνόταν από τη Βοσνία και το Μαυροβούνιο, τη Ρούμελη και τη Μάνη και έφτανε μέχρι την Κρήτη, τη Μικρά Ασία, τη Συρία και την Αίγυπτο.

«ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΑΙΟΣ» ΘΟΥΡΙΟΣ ΥΜΝΟΣ, ομάδα ΕΣΤΙΑ ΘΕΑΤΡΟΥ ΕΡΙΝΕΩΣ, μελοποίηση Γιάννης Τράντας

Ο Θούριος μετέφρασε τις αρχές και τις επιδιώξεις της πολιτικής θεωρίας του Ρήγα σε μια γλώσσα που μπορούσε να αγγίξει την ευαισθησία των λαϊκών μαζών. Και στο σημείο αυτό ο Ρήγας ακολούθησε την πρακτικά προσανατολισμένη πολιτική σκέψη που είχε καθοδηγήσει τα σχέδιά του ήδη από την εποχή της πρώτης τους σύλληψης. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες μαρτυρίες, ο Θούριος είχε πράγματι μεγάλη απήχηση μεταξύ εκείνων στους οποίους δεν μπορούσαν να φτάσουν τα μηνύματα του Διαφωτισμού, αλλά συμμερίζονταν την κοινωνική δυσφορία που προκαλούσε η αποσύνθεση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Η επίτευξη από τον Ρήγα της ενότητας θεωρίας και πράξης στην επαναστατική πολιτική αποδείχτηκε σημαντική σε όλα τα επίπεδα, ως προς τις αναζητήσεις του γένους, που ποθούσε την κοινωνική αναμόρφωση και την ελευθερία.

“Τα σχέδια και τα οράματα του Ρήγα αποτελούν την πιο εύγλωττη έκφραση των ζυμώσεων που προκάλεσε η Γαλλική Επανάσταση στην ελληνική πολιτική σκέψη και γενικότερα στη βαλκανική κοινωνία”.