Οι βουλευτικές εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920

και η συντριπτική ήττα του Ελευθερίου Βενιζέλου

του Βασίλη Τράντου

φιλολόγου, ερευνητή

Στις 10 Σεπτεμβρίου 1920, και ενώ η Ελλάδα βρισκόταν στο απόγειο της πολεμικής προσπάθειας στη Μικρά Ασία, ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος ζήτησε από τον 27χρονο βασιλιά Αλέξανδρο τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη εκλογών για τις 25 Οκτωβρίου 1920. Οι προηγούμενες εκλογές είχαν διεξαχθεί στις 31 Μαΐου 1915, και ο Βενιζέλος ήθελε να είναι συνεπής στην υπόσχεση για εκλογές που είχε δώσει λίγο πριν από την υπογραφή της  Συνθήκης των Σεβρών (28 Ιουλίου 1920), την τελευταία από τις πέντε Συνθήκες του Συνεδρίου Ειρήνης των Παρισίων.

Με τη Συνθήκη των Σεβρών η Οθωμανική Αυτοκρατορία διαμελίστηκε: τα παράλια του Ευξείνου Πόντου και οι πετρελαιοπηγές του Καυκάσου και της Μεσοποταμίας πέρασαν στον έλεγχο των Άγγλων˙ η Κιλικία (Άδανα και βιλαέτι της Αλεξανδρέττας) δόθηκε στους Γάλλους˙ η Αττάλεια στους Ιταλούς. Η Κωνσταντινούπολη και τα Στενά του Ελλησπόντου χαρακτηρίστηκαν ουδέτερη ζώνη υπό τον έλεγχο διεθνούς συμμαχικής επιτροπής. Στην Ελλάδα παραxωρήθηκε η δυτική και η ανατολική Θράκη μέχρι την Τσατάλτζα (Μέτρες) μαζί με την ευρωπαϊκή ακτή του Ελλησπόντου (χερσόνησος της Καλλίπολης)˙ επιπλέον, επικυρώθηκε και επίσημα η παραχώρηση στην Ελλάδα της περιοχής της Σμύρνης (από τον κόλπο του Αδραμυττίου ως τον κόλπο της Σκάλα Νόβα) με τους όρους που είχε επιβάλει το 1919 το Ανώτατο Συμμαχικό Συμβούλιο. Η Βουλγαρία εξασφάλιζε το δικαίωμα του ελεύθερου εμπορίου στo λιμάνι του Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη), που όμως δεν τέθηκε ποτέ σε εφαρμογή. Η συνθήκη των Σεβρών, εναντίον της οποίας αντέδρασαν η Ιταλία και η Γαλλία, αποκλήθηκε «η μάταιη συνθήκη», αφού καμιά χώρα δεν την επικύρωσε.

Αλλά η εξωτερική πολιτική του Ε. Βενιζέλου είχε θριαμβεύσει και οι τολμηρές κινήσεις του στη διπλωματική «σκακιέρα» είχαν δικαιωθεί. Η μικρή Ελλάδα διπλασιάστηκε σε εδαφική έκταση και πληθυσμό σε σχέση με το 1912 και ήταν πλέον η Ελλάδα των δύο ηπείρων (Ευρώπη, Ασία)  και των πέντε θαλασσών (Αιγαίο Πέλαγος, Ιόνιο Πέλαγος, Κρητικό Πέλαγος, Θάλασσα του Μαρμαρά [Προποντίδα], Μαύρη Θάλασσα [Εύξεινος Πόντος]). Κάτω από την πίεση των Νεοτούρκων (που δεν αναγνώρισαν τη Συνθήκη) οι Σύμμαχοι θα αναγκαστούν να αντικαταστήσουν τη Συνθήκη των Σεβρών με νέα Συνθήκη, που θα συνομολογηθεί στη Λωζάνη το 1923, όταν πλέον η Ελλάδα θα έχει ηττηθεί στην ελληνοτουρκική σύγκρουση και θα έχει υποστεί τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Αλλά, στις 12 Οκτωβρίου 1920 πέθανε από σηψαιμία ο 27χρονος βασιλιάς Αλέξανδρος. Τον νεαρό βασιλιά, 25 μέρες νωρίτερα, τον είχε δαγκώσει στο χέρι και στο πόδι ένας από τους δύο πιθήκους που διατηρούσε ως κατοικίδια στον κήπο του βασιλικού κτήματος του Τατοΐου. Εξαιτίας του αιφνίδιου θανάτου του βασιλιά Αλέξανδρου οι εκλογές αναβλήθηκαν για την 1^η Νοεμβρίου 1920.

Μετά τον αδόκητο θάνατο του νεαρού βασιλιά Αλέξανδρου, ο Βενιζέλος, σε μια κίνηση «καλής θέλησης» και προσέγγισης προς την αντιπολίτευση, πρότεινε στους ηγέτες της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως να συμφωνήσουν από κοινού και να καλέσουν στο Θρόνο τον διάδοχο Γεώργιο ή τον πρίγκιπα Παύλο, για να κλείσει επιτέλους η «πληγή» του Διχασμού που δηλητηρίαζε την πολιτική ζωή και το εθνικό σώμα. Όμως οι ηγέτες της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος που ζούσε εξόριστος στην Ελβετία απέρριψαν την πρότασή του˙ το «κωνσταντινικό» στρατόπεδο ήταν αποφασισμένο να εκμεταλλευθεί στο έπακρο το πιο ισχυρό όπλο που συγκινούσε τις λαϊκές μάζες: την επιστροφή του «αδικημένου» βασιλιά που τον είχε διώξει ο «προδότης» Βενιζέλος! Στις 10 Οκτωβρίου 1920 επέστρεψε από την εξορία ο Δημ. Γούναρης, συμπαρατάχθηκε αμέσως στον αγώνα της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως με το κόμμα του των «Εθνικοφρόνων» που το μετονόμασε σε «Λαϊκόν Κόμμα», και αμέσως ξεχώρισε ως ο άτυπος αρχηγός της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως. Δύο μέρες μετά, στις 12 Οκτωβρίου, στον πρώτο λόγο που εκφώνησε στην Πάτρα τόνισε με ιδιαίτερη σκληρότητα ότι το διακύβευμα των εκλογών ήταν «… η απολύμανσις της χώρας από της πανώλους της τυραννίας»!  Στη μεγάλη προεκλογική συγκέντρωση της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως στην Αθήνα την 25^η Οκτωβρίου 1920 ο Δημ. Γούναρης διακήρυξε τη θέση της παράταξης ενώπιον των οπαδών του που παραληρούσαν από ενθουσιασμό: «Ζήτημα Θρόνου δεν υπάρχει. Ο Θρόνος έχει τον νόμιμον αυτού κάτοχον. Ο Βασιλεύς των Ελλήνων είναι ο Κωνσταντίνος». Ο Σπυρ. Μαρκεζίνης στο βιβλίο του «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος», εκδόσεις Πάπυρος 1966, γράφει σχετικά: «Το μέγα θέμα της εκλογικής διαμάχης εστράφη περί τον Βασιλέα Κωνσταντίνον. Και υπήρξε πράγματι εθνικόν ατύχημα. Διότι, ασχέτως του ποία μερίς είχε δίκαιον, βέβαιον είναι ότι κατά την ώραν εκείνην ο Βασιλεύς, με τον πανηγυρικώτερον τρόπον, ενεφανίζετο ως ο εκλεκτός μιας μερίδος του λαού. Οι δε Βασιλείς ανήκουν εις το έθνος και όχι εις μίαν μόνον μερίδαν, οσονδήποτε μεγάλη και αν είναι ενδεχομένως».

Αναπόφευκτα λοιπόν ο προεκλογικός αγώνας επικεντρώθηκε στο πολιτειακό ζήτημα και στον πόλεμο της Μικράς Ασίας. Η Ηνωμένη Αντιπολίτευσις, εφόσον δεν μπορούσε να αρνηθεί τις επιτυχίες του Βενιζέλου στην εξωτερική πολιτική και στην ικανοποίηση των εθνικών διεκδικήσεων, προέβαλλε με ιδιαίτερη έμφαση το ζήτημα της παλινόρθωσης του βασιλιά Κωνσταντίνου. Παράλληλα βεβαίως η Ηνωμένη Αντιπολίτευσις κατήγγελλε τον Βενιζέλο για τη «φιλοπόλεμη» πολιτική των Φιλελευθέρων και χρησιμοποίησε κατά κόρον τα συνθήματα «Μικρά πλην έντιμος Ελλάς» (σε αντίθεση με την ιδεολογία της Μεγάλης Ιδέας) και το περιβόητο «οἴκαδε» (=πίσω στην πατρίδα)˙ υπόσχονταν μάλιστα τον σύντομο τερματισμό του πολέμου και την επιστροφή των στρατευμένων στα σπίτια τους. Ταυτόχρονα η βασιλόφρονη αντιπολίτευση δεν έπαυε να σφυροκοπά τον Βενιζέλο αποκαλώντας τον «τύραννο» και «δικτάτορα». Ο προεκλογικός μηχανισμός του κόμματος των Φιλελευθέρων, σίγουρος για την αναμενόμενη νίκη, έδρασε χαλαρά και ασυντόνιστα. Αντίθετα, η Ηνωμένη Αντιπολίτευσις κινήθηκε δραστήρια και εξάντλησε κάθε δυνατότητα για να επηρεάσει το εκλογικό σώμα. Ο κουρασμένος από τους συνεχείς πολέμους λαός, που περίμενε την ειρήνη, την ανοικοδόμηση της χώρας και την εφαρμογή των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, οδεύοντας προς τις κάλπες βρέθηκε αντιμέτωπος με το κρίσιμο δίλημμα των εκλογών: να ψηφίσει τη συνέχιση του πολέμου στο Μικρασιατικό μέτωπο ή  να δώσει την ψήφο του σ’ αυτούς που του υπόσχονταν τα αγαθά της ειρήνης και της ησυχίας;

Η Ελλάδα ήταν τότε η μοναδική χώρα στην Ευρώπη που δεν είχε προχωρήσει σε αποστράτευση, έστω και μερική, δύο χρόνια ύστερα από τον τερματισμό του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου! Όλα τα ευρωπαϊκά κράτη ασχολούνταν ήδη με την ανοικοδόμηση και την αναδιοργάνωσή τους, ενώ η Ελλάδα ταλαιπωρούνταν και μάτωνε στη Μικρασιατική εκστρατεία. Τα ίδια επαναλήφθηκαν και με τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου˙ ενώ όλα τα ευρωπαϊκά κράτη ήδη από τις αρχές του 1945 άρχισαν την ανοικοδόμησή τους, η Ελλάδα έζησε από τον Μάρτιο του 1946 μέχρι τον Αύγουστο του 1949 τη φρίκη και τη δυστυχία του εμφύλιου πολέμου!

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι εκείνη η εκλογική αναμέτρηση αποδείχτηκε, ως προς τις συνέπειές της, η κρισιμότερη στην ιστορία του νέου ελληνικού κράτους και του Ελληνισμού γενικότερα. Οι κάλπες της 1^ης Νοεμβρίου 1920 ήταν η μοιραία κατάληξη μιας πολυτάραχης πενταετίας (1915–1920), κατά τη διάρκεια της οποίας διαμορφώθηκαν τα δύο «στρατόπεδα» του Εθνικού Διχασμού. Η καταψήφιση του Βενιζέλου και η παλινόρθωση του αντιβενιζελισμού θα οδηγήσουν, δύο χρόνια αργότερα, στη Μικρασιατική καταστροφή. Οι  εκλογές έγιναν την 1^η Νοεμβρίου 1920  (για τη Γ΄ Διπλή Αναθεωρητική Βουλή 370 βουλευτών) με εκλογικό σύστημα το πλειοψηφικό με σφαιρίδια (στο μέτωπο της Μικράς Ασίας, καθώς και στη Δυτική και Ανατολική Θράκη, οι εκλογές διεξήχθησαν με χάρτινα ψηφοδέλτια αντί με σφαιρίδια). Ψήφισαν 746.946 εκλογείς στην προ του 1915 Ελλάδα (Πελοπόννησο, Στερεά, Θεσσαλία, Ήπειρο, Μακεδονία), καθώς και (για πρώτη φορά) στη Δυτική και Ανατολική Θράκη. Οι εκλογές που διεξήχθησαν στο μέτωπο της Μικράς Ασίας για τους στρατευμένους ακυρώθηκαν και τα αποτελέσματα δεν ανακοινώθηκαν ποτέ. Τα αποτελέσματα των εκλογών της 1^ης Νοεμβρίου 1920 παρουσιάζονται στη σύγχρονη βιβλιογραφία στηριγμένα στους υπολογισμούς τους οποίους δημοσίευσε ο Αλέξ. Παπαναστασίου το 1923 στο βιβλίο του «Δημοκρατία και εκλογικό σύστημα». Σύμφωνα με την ανάλυση αυτή το «Κόμμα Φιλελευθέρων» του Ε. Βενιζέλου ήρθε πρώτο με 375.803 ψήφους (50,31%), ενώ η «Ηνωμένη Αντιπολίτευσις» (συνασπισμός των κομμάτων του Δ. Γούναρη, Δ. Ράλλη, Ν. Στράτου, Παν. Τσαλδάρη, Ν. Καλογερόπουλου, Γ. Μπούσιου) ήρθε δεύτερη με 368.678 ψήφους (49,35%). Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (το κατοπινό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας) πήρε περί τους 40.000 ψήφους και δεν εξέλεξε κανέναν βουλευτή. Με βάση το πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα η «Ηνωμένη Αντιπολίτευσις» πήρε  252 έδρες και το «Κόμμα Φιλελευθέρων» 118 έδρες (66 στην Παλαιά Ελλάδα και 52 στη Δυτική και Ανατολική Θράκη ). Ωστόσο, ο Παπαναστασίου προσμετρά το σύνολο των ψήφων της Θράκης (83.491 ψήφους, δηλαδή το 11% του εκλογικού σώματος) στο Κόμμα Φιλελευθέρων, πράγμα που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, διότι στην προσφάτως απελευθερωμένη Δυτική και Ανατολική Θράκη η παρουσία συνδυασμών της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως ήταν ιδιαιτέρως ισχνή, και έτσι όλες οι έδρες (52) κατακυρώθηκαν στους Φιλελεύθερους. Γι’ αυτό και ο Ηλίας Νικολακόπουλος στο βιβλίο του «Των εκλογών τα πάθη» γράφει σχετικά: «Με βάση τους υπολογισμούς αυτούς [σ.σ. του Παπαναστασίου] διαμορφώθηκε έτσι, αρκετά αργότερα, ένας βενιζελικός μύθος που, παρηγορητικά, μετέθετε την ευθύνη της ήττας στις ιδιομορφίες του πλειοψηφικού εκλογικού συστήματος». Ο Ε. Βενιζέλος δεν εξελέγη βουλευτής (ήταν υποψήφιος στο νομό Αττικής και πήρε 39.879 ψήφους).

Στις εκλογές αυτές συμμετείχε για πρώτη φορά και το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (Σ.Ε.Κ.Ε.), το κατοπινό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (Κ.Κ.Ε.) με συνδυασμούς στους νομούς Αττικοβοιωτίας, Θεσσαλονίκης, Δράμας, Λάρισας, Αχαΐας-Ηλείας, Εύβοιας και Σερρών. Το ΣΕΚΕ δεν εξέλεξε βουλευτή, αλλά τάχθηκε υπέρ της «Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως» και καυχιόταν κατόπιν ότι αυτό έριξε τον Βενιζέλο. Το νεαρό τότε ΣΕΚΕ αντιτάχθηκε εξαρχής στη Μικρασιατική εκστρατεία χαρακτηρίζοντάς την ιμπεριαλιστικό και τυχοδιωκτικό πόλεμο. Θεωρούσε ότι η εκστρατεία αυτή εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της ελληνικής άρχουσας τάξης και των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, Αγγλίας και Γαλλίας, που ήθελαν να καταπνίξουν τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Τούρκων και του κεμαλικού κινήματος κατά του Σουλτάνου. Τα μέλη του Σ.Ε.Κ.Ε. διεξήγαγαν δραστήρια προπαγάνδα τόσο στο μέτωπο όσο και στα μετόπισθεν, προειδοποιώντας για τις καταστρεπτικές συνέπειες που θα είχε η συνέχιση του πολέμου και καλώντας το λαό να αγωνιστεί τόσο για την ήττα του Βενιζέλου όσο και για την ανατροπή του βασιλιά και την ειρήνευση στη βάση της συνεννόησης με τον τουρκικό λαό. Το «κήρυγμα ηττοπάθειας» του ΣΕΚΕ έγινε αφορμή για σκληρές διώξεις εναντίον των μελών του, που στο εξής δρούσαν σε κατάσταση ημιπαρανομίας. Στο φύλλο του «Ριζοσπάστη» της 12/07/1935 ο Γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης έγραφε: «Αν δεν νικιόμασταν στη Μικρασία, η Τουρκία θά ’τανε σήμερα πεθαμένη και ’μεις Μεγάλη Ελλάδα. Γι’ αυτό, εμείς όχι μόνο δεν λυπηθήκαμε για την άστο-τσιφλικάδικη ήττα στη Μικρασία, μα και την επιδιώξαμε».

Στις εκλογές του 1920 ένας πολιτικός –ο Ε. Βενιζέλος– που είχε πετύχει τόσα πολλά (έστω κι αν κάποια ήταν ακόμα στα χαρτιά) υπέστη συντριπτική ήττα σε εκλογές που τις προκάλεσε ο ίδιος και τις διενήργησε η κυβέρνησή του. Τόσο απρόσμενη ήταν η συντριβή τού Βενιζέλου, ώστε άλλοι είπαν και έγραψαν ότι ο Βενιζέλος διέπραξε τεράστιο πολιτικό σφάλμα με το να διενεργήσει εκλογές σε εκείνη τη χρονική συγκυρία, ενώ άλλοι ότι προκήρυξε εσκεμμένα εκλογές στην κορύφωση της πολεμικής προσπάθειας, για να τις χάσει και να αφήσει στους αντιπάλους του «να βγάλουν το φίδι από την τρύπα» και να χρεωθούν την αναπόφευκτη καταστροφή, επειδή ακριβώς ήξερε ότι η περιπέτεια στην οποία έχει εμπλακεί η Ελλάδα ήταν αδιέξοδη. Ωστόσο, πιο λογική και πειστική φαίνεται πως είναι η εξήγηση, σύμφωνα με την οποία ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές για ευνόητους και προφανείς λόγους, μεταξύ των οποίων οι κυριότεροι ήταν: • η επιθυμία του λαού να τελειώσει ο πόλεμος που τον κρατούσε σε επιστράτευση από το 1912, • η αυταρχική διακυβέρνηση της τριετίας 1917–1920, • η απουσία του Βενιζέλου από την Ελλάδα καθ’ όλη την περίοδο (1917–1920) των διεθνών συνδιασκέψεων, • η πόλωση και ο φανατισμός εξαιτίας του Διχασμού και τέλος • οι ταπεινώσεις που είχαν γνωρίσει οι Έλληνες της Παλαιάς Ελλάδας αλλά και της Μακεδονίας από τη Συμμαχία της Αντάντ (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία), που τις χρέωσαν στον Βενιζέλο.

Με την εκλογική ήττα του Βενιζέλου και την αποχώρησή του από το διπλωματικό προσκήνιο της Ευρώπης, στην πιο δύσκολη περίοδο για τις ελληνικές επιδιώξεις, η Ελλάδα έχασε τον ισχυρότερο εκπρόσωπό της στις σχέσεις και τις επαφές με τους Συμμάχους της Αντάντ. Ο συνασπισμός «Ηνωμένη Αντιπολίτευσις» που νίκησε στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 δεν είχε αρχηγό. Ο επικρατέστερος Δημ. Γούναρης αρνήθηκε να σχηματίσει κυβέρνηση, και τελικά η εντολή για σχηματισμό κυβέρνησης ανατέθηκε στον γηραιό ηγέτη του Νεοελληνικού Κόμματος Δημ. Ράλλη, αν και διέθετε μικρή κοινοβουλευτική ομάδα. Η ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης έγινε ενώπιον του  αντιβασιλιά Παύλου Κουντουριώτη, ο οποίος αμέσως μετά παραιτήθηκε. Στη θέση του αντιβασιλιά η νέα κυβέρνηση τοποθέτησε τη βασιλομήτορα Όλγα που είχε έρθει στην Ελλάδα για την κηδεία του εγγονού της Αλεξάνδρου Α΄. Κατά την ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης η Αθήνα δονούνταν από τις ιαχές «Έ-ρχε-ται! Έ-ρχε-ται! Έ-ρχε-ται!» των βασιλοφρόνων, οι οποίοι ταυτόχρονα με τους πανηγυρισμούς για τη νίκη της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως προεξοφλούσαν και την επιστροφή τού βασιλιά Κωνσταντίνου από την Ελβετία και την αποκατάστασή του στον θρόνο.

(Απόσπασμα από το βιβλίο μου «Πολιτική Ιστορία του Νεοελληνικού Κράτους, 1828 – 2016)

 

 

 

 

 

 

Χάρτης που απεικονίζει την Ελλάδα μετά την Συνθήκη των Σεβρών