Η σημασία του Μ. Αλεξάνδρου για τον Ελληνισμό, τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και την ανθρωπότητα

Detail of the Alexander Mosaic, representing Alexander the Great on his horse Bucephalus, during the battleof Issus

 

Του Βασίλη Σαραφείδη

 

Posted on November 23, 2015 by Vasilis

 

Στα πλαίσια των εκδηλώσεων για τον εορτασμό της 31^ης επετείου της αδελφοποίησης Μελβούρνης και Θεσσαλονίκης, διοργανώθηκε από την Ένωση Θεσσαλονικέων ο «Λευκός Πύργος» και την Ελληνική Κοινότητα Μελβούρνης ειδική διάλεξη με θέμα τον Μέγα Αλέξανδρο. Η εκδήλωση έλαβε χώρα στο Ελληνικό Κέντρο Σύγχρονου Πολιτισμού στο κέντρο της Μελβούρνης. Παρακάτω παραθέτω συνοπτικά αποσπάσματα από την κεντρική ομιλία που έδωσα.[1]

 

1. Γιατί ο Αλέξανδρος είναι τόσο σημαντικός για τους Έλληνες και τον Ελληνισμό

Α. Ο Αλέξανδρος είναι αυτός που κατάφερε να υλοποιήσει για πρώτη φορά την «Πανελλήνια Ιδέα»· μια ιδεολογία που οραματιζόταν την ένωση και συστράτευση των Ελλήνων, υπό μια ισχυρή κεντρική εξουσία, με σκοπό την εκστρατεία εναντίον των Περσών για την απελευθέρωση των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας.

Η Πανελλήνια Ιδέα διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον Γοργία σε λόγο που απηύθυνε στον ιερό χώρο της αρχαίας Ολυμπίας το 392 π.Χ.[2] Κύριος εκφραστής της όμως υπήρξε ο Αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης, οποίος προέτρεψε σθεναρά τον Φίλιππο να ηγηθεί της προσπάθειας αυτής το 346 π.Χ.[3]

Β. Ανάμεσα από 200 και πλέον διαλέκτους που μιλούσαν την περίοδο της κλασικής αρχαιότητας οι Έλληνες, ξεπηδάει μέσα από τα στρατεύματα του Αλεξάνδρου μία, γνωστή σήμερα ως «Ελληνιστική Κοινή».[4] Δημιουργείται δηλαδή για πρώτη φορά μια κοινή διάλεκτος ανάμεσα στους Έλληνες, η οποία συνδυάζει στοιχεία από τις βασικές διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής γλώσσας (αττική, δωρική, ιωνική και αιολική) και αποτελεί τον προπομπό της δημοτικής γλώσσας που μιλούμε σήμερα στην Ελλάδα.

Γ. Πριν από τα Αλεξανδρινά χρόνια ο ελληνικός πολιτισμός ουσιαστικά περιοριζόταν στους Έλληνες. Πέρα από τον γεωγραφικό χώρο όπου κυριαρχούσε η ελληνική παρουσία, δηλαδή τις δύο ακτές του Αιγαίου και το ενδιάμεσο Αρχιπέλαγος, ο Ελληνισμός ήταν γνωστός στην υπόλοιπη ανθρωπότητα, κυρίως, ως πολιτική, στρατιωτική και οικονομική δύναμη.

Ο Μέγας Αλέξανδρος αλλάζει το ρουν της ιστορίας, μετατρέποντας τον Ελληνισμό σε μια τεράστια υπερεθνική πολιτιστική δύναμη.

• Η ελληνική γλώσσα εξαπλώνεται σε μια έκταση 5.2 εκατ. τετραγωνικών χιλιομέτρων, από την Αίγυπτο μέχρι την Ινδία, και γίνεται διεθνής (lingua franca). Αποτελεί κύρια γλώσσα εκμάθησης και το βασικό εργαλείο επικοινωνίας και συναλλαγών ανάμεσα σε εκατοντάδες διαφορετικές εθνοτικές ομάδες.
• Ιδρύονται δεκάδες ελληνικές πόλεις, πολλές άλλες μετονομάζονται, αποικιοκρατούνται και συνδέονται με καινούργια δίκτυα δρόμων. Δημιουργούνται βιβλιοθήκες, ωδεία, θέατρα, γυμναστήρια, και έρχονται σε επαφή, συνοίκηση και συγχρωτισμό αλλοεθνείς με τον ελληνικό πολιτισμό.
• Δημιουργούνται για τους Έλληνες νέες βιοτικές και οικονομικές ευκαιρίες, εφάμιλλες με αυτές που προέκυψαν από την ανακάλυψη του λεγόμενου Νέου Κόσμου τον 16^ο αιώνα. Το εμπόριο διεθνοποιείται, ενώ το δημογραφικό & οικονομικό πρόβλημα της Αθήνας και των υπόλοιπων πόλεων-κρατών που επισήμανε ο Ισοκράτης αντιμετωπίζεται άμεσα[5]: πολλοί Έλληνες θα μεταναστέψουν στην Ασία για πάντα.[6]

Δ. Ο Μέγας Αλέξανδρος είναι ο βασικός συντελεστής για την δημιουργία και λειτουργία στην απέραντη Μέση Ανατολή, Αφρική και Ασία του πρώτου κινήματος Φιλελληνισμού στην ιστορία. Για παράδειγμα, οι Βασιλείς της Ελληνιστικής αυτοκρατορίας της Παρθίας ανέγραφαν στα νομίσματα που εξέδιδαν τον χαρακτηρισμό «Φιλέλλην».[7] Ακόμα και σήμερα, στις ορεινές περιοχές του Αφγανιστάν και του Πακιστάν (πρώην Δυτικές Ινδίες) πολλοί καυχώνται ότι είναι απόγονοι του Αλεξάνδρου, όπως η φυλή των Καλάς στις κορυφές της οροσειράς Τσιτράλ, οι Χούνζα και οι Πατάν.

Ε. Την ελληνιστική περίοδο οι Έλληνες επιστήμονες αποκτούν ένα νέο, ευρύτατο πεδίο δράσης· έρχονται σε επαφή με καινούργιες ιδέες που έχουν αναπτυχθεί από άλλους πολιτισμούς, τις αξιοποιούν, τις συνδυάζουν με τις δικές τους γνώσεις και καταλήγουν έτσι σε μερικά από τα μεγαλύτερα διανοητικά επιτεύγματα στην ιστορία.

• Ενδεικτικά, οι ελληνιστικές επιστήμες επεκτείνουν τα όρια τους από τα έργα του πολυεπιστήμονα Αρχιμήδη (περ. 287 π.Χ. – περ. 212 π.Χ.), του μαθηματικού Ευκλείδη (περ. 350 π.Χ. – 270 π.Χ.), του οποίου τα Στοιχεία» αποτελούν την πιο σημαντική μαθηματική πραγματεία μέχρι τον 19^ο αιώνα, και του αστρονόμου Αρίσταρχου (310 π.Χ. – περ. 230 π.Χ.),, ο πρώτος άνθρωπος που συνειδητοποιεί ότι η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο, 1,800 χρόνια πριν από τον Κοπέρνικο.
• Ο γεωγράφος Ίππαρχος (περ. 190 π.Χ. – περ. 120 π.Χ.), χρησιμοποιώντας αστρονομικές παρατηρήσεις των Βαβυλωνίων, ανακαλύπτει την μετάπτωση των Ισημεριών, ενώ ο Ερατοσθένης (276 π.Χ. – 194 π.Χ.), διαπιστώνει ότι η γη είναι σφαιρική και καταφέρνει να μετρήσει την περιφέρεια της με θαυμαστή για τα δεδομένα της εποχής ακρίβεια.
• Μεταξύ του 150 π.Χ. και του 100 π.Χ. κατασκευάζεται και ο μηχανισμός των Αντικυθήρων, ο οποίος βασιζόμενος στον βαβυλωνιακό κύκλο του Σάρου μπορούσε να προβλέψει με μεγάλη ακρίβεια τη θέση του ήλιου και της σελήνης, καθώς και τις εκλείψεις τους. Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων πρόκειται για τον αρχαιότερο γνωστό αναλογικό υπολογιστή της ανθρωπότητας.

2. Γιατί ο Αλέξανδρος είναι τόσο σημαντικός για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό

Α. Εάν οι ρίζες και τα θεμέλια του ευρωπαϊκού πολιτισμού βρίσκονται στην αρχαία Ελλάδα αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον Μέγα Αλέξανδρο, ο οποίος διαδίδωντας τον ελληνικό πολιτισμό στα μήκη και πλάτη της τότε γνωστής υφηλίου, τον βοήθησε όχι απλά να εδραιωθεί, αλλά, ως αποτέλεσμα, να διατηρηθεί και να διαφυλαχθεί στο πέρασμα των χρόνων.

Το Μουσείο και η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, τα οποία υπολογίζεται ότι διέθεταν γύρω στις 500,000 παπύρους[8], αποτέλεσαν το κέντρο της επιχείρησης διατήρησης των έργων αυτών· σημαντικό ρόλο επίσης έπαιξαν και οι βιβλιοθήκες της Περγάμου και της Αντιόχειας.

Οι μελετητές στις βιβλιοθήκες αυτές συνέλεξαν, καταλογογράφησαν, επιθεώρησαν και αναπαρήγαγαν όλα τα σωζόμενα πνευματικά έργα και φιλοσοφικά κείμενα της κλασικής αρχαιότητας. Οι προσπάθειες αυτές απέβησαν καθοριστικής σημασίας για την διατήρηση πολλών έργων λογοτεχνίας από την κλασική αρχαιότητα, όπως π.χ. τραγωδίες των τριών μεγάλων κλασικών τραγικών ποιητών Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη.[9]

Η κλασική ελληνική αρχαιότητα άσκησε μεγάλη επίδραση στην Αναγέννηση, πνευματική βάση της οποίας ήταν ο ανθρωπισμός, προερχόμενος από την εκ νέου ανακάλυψη της ελληνικής φιλοσοφίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η φράση του Πρωταγόρα: «ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων».

Β. Παράλληλα η Αναγέννηση, ως περίοδος γέφυρα μεταξύ του Μεσαίωνα και της Σύγχρονης Εποχής, επηρεάστηκε βαθύτατα από τον ελληνιστικό πνευματικό πλούτο, υιοθετώντας την επιστημονική μέθοδο έρευνας φαινομένων που αναπτύχθηκε την ελληνιστική περίοδο, καθώς επίσης και τον φιλελευθερισμό όσον αφορά την διάθεση και διάδοση της γνώσης (δες παρακάτω).

Το Μουσείο της Αλεξάνδρειας αποτελεί το πρώτο οργανωμένο πανεπιστήμιο και ερευνητικό κέντρο της ανθρωπότητας. Εκατοντάδες επιστήμονες διέμεναν και σιτίζονταν σε αυτό, προερχόμενοι απ’όλους τους πολιτισμούς της υφηλίου. Μεταξύ των διακεκριμένων Ελλήνων που εργάστηκαν στο μουσείο μόνιμα ή ως επισκέπτες ήταν ο Αρχιμήδης, ο Αρίσταρχος, ο Ερατοσθένης που έχει αποκαλεσθεί πρόσφατα ως «Άνθρωπος της Αναγέννησης αιώνες πριν από την Αναγέννηση»[10], ο Ίππαρχος, ο γιατρός και ανατόμος Ηρόφιλος, ο ποιητής Καλλίμαχος, και ο γραμματικός Ζηνόδοτος, ο οποίος πρόκειται για τον πρώτο βιβλιοθηκονόμο και διεθυντή της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας.

Προφανώς υπερβάλλοντας, κάποιοι σύγχρονοι επιστήμονες όπως ο Ιταλός φυσικός και μαθηματικός Lucio Russo, ισχυρίστηκαν ακόμα και το ότι η επιστημονική μέθοδος στην πραγματικότητα γεννήθηκε τον 3ο αιώνα π.Χ., ξεχάστηκε κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο και αναβίωσε στην Αναγέννηση.

Αξίζει να σημειωθεί ότι πριν από την έλευση των Αλεξανδρινών χρόνων, οι βιβλιοθήκες που υπήρχαν ήταν μικρές και βρίσκονταν συνήθως υπό την επιτήρηση ιερέων. Για να έχει κάποιος πρόσβαση στο υλικό τους έπρεπε να είναι είτε στέλεχος του ιερατείου ή μυημένος στο αντίστοιχο δόγμα. Αυτό αλλάζει άρδην την ελληνιστική περίοδο· το υλικό που συγκεντρώνεται στις βιβλιοθήκες της Αλεξάνδρειας και της Περγάμου γίνεται διαθέσιμο σε όλους του μελετητές και επισκέπτες, ανεξάρτητα από την προέλευση τους και τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις.[11]

Γ. Πνευματικό σταθμό στην πορεία του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού αποτελεί επίσης και η στροφή των ελληνιστικών τεχνών από τον ιδεαλισμό της κλασικής περιόδου στον ρεαλισμό και την απεικόνιση του συναισθήματος (πάθος) και του χαρακτήρα (ήθος).[12] Ανάμεσα στα περίφημα έργα τέχνης της ελληνιστικής περιόδου συγκαταλέγονται οι ζωφόροι του Βωμού της Περγάμου, η Νίκη της Σαμοθράκης, η Αφροδίτη της Μήλου, ο Απόλλωνας του Μπελβερέντε και το Σύμπλεγμα του Λαοκόοντος, το οποίο αναγνωρίζεται σήμερα ως χαρακτηριστικό ύφους «μπαρόκ» της εποχής εκείνης, προερχόμενο από την ελληνική Μικρά Ασία γύρω στο 200 π.Χ.

Το σύμπλεγμα του Λαοκόοντος

3. Γιατί ο Αλέξανδρος είναι τόσο σημαντικός για την ανθρωπότητα

Α. Ο Μέγας Αλέξανδρος είναι ο πρώτος κοσμοπολίτης στην ιστορία. Εγκαινίασε μια νέα εποχή όπου τίποτα δεν θα μπορούσε πλέον να είναι όπως πριν.

Ο Μέγας Αλέξανδρος οραματίστηκε, ίδρυσε και εφάρμοσε το πρώτο πολυπολιτιστικό κίνημα στον κόσμο, με μικτούς γάμους, με σύνθεση των πολιτισμών, με ανταλλαγή των εθίμων, με ανοχή για τους άλλους πολιτισμούς και θρησκείες, με κοινοτυπική χρήση ενδυμασίας, δίαιτας και καθημερινότητας.

Έστω κι αν δεν κατάφερε να συγχωνεύσει τις φυλές του τότε γνωστού κόσμου, ο Αλέξανδρος μπόρεσε να ξεπεράσει τα εθνικά όρια, διακηρύσσοντας την ενότητα και ισότητα των ανθρώπων. Στον όρκο που εκφώνησε το 324 π. Χ. στην Ώπη της Ασίας ενώπιον του στρατού του ο Αλέξανδρος απέρριψε τον διαχωρισμό «Ελλήνων και Βαρβάρων».[13]

Β. Σε αυτό το περιβάλλον, βρίσκει κοινωνικοπολιτική εφαρμογή η στωική θεωρία της «παγκόσμιας συμπάθειας», η οποία απορρίπτει τις εθνικές διακρίσεις και θεμελιώνει το δόγμα ότι ο φυσικός νόμος υπερβαίνει τα πολιτικά σύνορα.

Στο περιβάλλον αυτό ισοπεδώνονται ως ένα βαθμό και οι ταξικές διακρίσεις ανάμεσα σε ελεύθερους πολίτες και σκλάβους, κάτω φυσικά από την ομπρέλα της μοναρχίας. Οι Επικούρεια φιλοσοφία συμβουλεύει τους οπαδούς της να δείχνουν οίκτο στους σκλάβους, ενώ ο Ζήνων ο Σιδώνιος ζητάει να αντιμετωπίζεται ο ίδιος ως σκλάβος.

Έτσι και το αρχαίο ελληνικό θέατρο επηρεάζεται και περνάει σε μια διαφορετική φάση, όπου αναπτύσεται η λεγόμενη Νέα Κωμωδία με κύριο εκπρόσωπο της τον Μένανδρο. Στην κωμική και ρομαντική αυτή ηθογραφία ο ρόλος των σκλάβων αναβαθμίζεται και τους αποδίδονται ηθικές αρετές όπως αυτές των ελεύθερων ανθρώπων.[14]

Γ. Η εξάπλωση της ελληνικής γλώσσας σε όλα τα μήκη και πλάτη της υφηλίου, καθώς και ο συγχρωτισμός του ελληνικού πολιτισμού με ξένους γίνεται μοχλός ανάπτυξης της ανθρώπινης ανάγκης για μια αληθινή πνευματική ενότητα ανάμεσα στους ανθρώπους που υπερβαίνει την εθνική. Έτσι οι παραδοσιακές πολυθεϊκές θρησκείες εκφυλίζονται, οι επιστήμες αποκαθηλώνουν τους θεούς από παραδοσιακά τους πεδία, όπως οι φυσικές καταστροφές και η κίνηση των πλανητών, και προετοιμάζεται ο δρόμος για την άνοδο και διάδοση του Χριστιανισμού.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Η ταξινόμηση του κειμένου σε διαφορετικές ενότητες έχει γίνει κυρίως για λόγους ευκρίνειας και φυσικά αυτές συνδέονται άμεσα μεταξύ τους: ο ελληνικός πολιτισμός αποτελεί μέρος και την βάση της πολιτιστικής παράδοσης της Ευρώπης, και ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι υποσύνολο της ανθρωπότητας.

[2] Markle (1976).

[3] Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι ο Ισοκράτης είχε αρχικά ζητήσει από τους Αθηναίους να αναλάβουν τον ρόλο αυτό (Πανηγυρικός, 380 π.Χ., εδάφιο 50), και στη συνέχεια εναπόθεσε τις ελπίδες του στον Ιάσονα των Φερών, τον Διονύσιο Α των Συρακουσών, και τον Αρχίδαμο, βασιλιά της Σπάρτης. Ο μόνος που είχε στην πραγματικότητα την στρατιωτική δύναμη να εξαπολύσει εκστρατεία εναντίον των Περσών ήταν ο Φίλιππος, γι αυτό και οι επιστολές του Ισοκράτη προς τον Φίλιππο είχαν πολύ μεγαλύτερη πολιτική σημασία.

[4] Δες τo διαδικτυακό άρθρο Koine Greek Explained και τις εκεί παραπομπές, κυρίως το βίβλιο History of the Greek Language, Nikolaos Andriotis.

[5] Sicker (2000), σελίδα 100.

[6] Δες επίσης το συνοπτικό άρθρο του Thomas Martin An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander και τις εκεί παραπομπές, κυρίως το βίβλιο History of the Greek Language, Nikolaos Andriotis.

[7] Η έννοια της λέξης «φιλέλληνας» είχε διπλή απόδοση στην κλασική αρχαιότητα, και συγκεκριμένα σήμαινε και «πατριώτης». Έτσι, στον Πανηγυρικό του Ισοκράτη όσοι Αθηναίοι αντιστάθηκαν στην Περσική προέλαση χαρακτηρίζονται ως «φιλέλληνες», ενώ στον Παναθηναϊκό λόγο του Ισοκράτη ο φιλελληνισμός προβάλλεται ως αρετή των προγόνων των Αθηναίων. .

[8] Δες το σχετικό άρθρο Library of Alexandria στην Wikipedia.

[9] Papadopoulou T. (2008), σελίδα 25.

[10] Δες το εξαιρετικό άρθρο του Randy Alfred “June 19, 240 B.C.E: The Earth Is Round, and It’s This Big”.

[11] Δες το εξαιρετικό άρθρο Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και τις εκεί παραπομπές.

[12] Το συνοπτικό άρθρο του Blythe Dawson Art from Classical to Hellenistic παρέχει μια πολύ σύντομη περίληψη για το θέμα.

[13] Ο όρκος έχει διασωθεί από τον Ψευδοκαλλισθένη (Βιβλίο Γ΄ γ) και τον Πολύβιο (Βίος Παράλληλος, κεφ. Μέγας Αλέξανδρος).

[14] Δες Westernmann (1955), σελίδες 39-40.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Alfred, R. (June 19, 2008) “June 19, 240 B.C.E: The Earth Is Round, and It’s This Big”. Wired. Retrieved 2013-06-22.

Dawson, Β. “Art from Classical to Hellenistic”, διαδικτυακό άρθρο.

Markle, M.M. (1976), “Support of Athenian Intellectuals for Philip: A Study of Isocrates’ Philippus and Speusippus’ Letter to Philip”, The Journal of Hellenic Studies, Vol. 96, pp. 80-99.

Martin, Τ.R. “An Overview of Classical Greek History from Mycenae to Alexander”, διαδικτυακό άρθρο.

Papadopoulou T. (2008), “Euripides: Phoenician Women”, Bloomsbury Companions to Greek and Roman Tragedy, Bloomsbury: London.

Roisman, J. and I. Worthington (2010) “A Companion to Ancient Macedonia”, John Wiley & Sons.

Russo, L. (2004) “The Forgotten Revolution: How Science Was Born in 300 BC and Why It Had To Be Reborn”, Springer: Berlin.

Sicker, M. (2000) “The pre-Islamic Middle East”, Greenwood Publishing Group: Westport.

Sharples, R.W. (1996) “Stoics, Epicureans and Sceptics: An Introduction to Hellenistic Philosophy”, Routledge: New York.

Tarn, W.W. (2003) “Alexander the Great: Volume II. Sources and Studies”, Cambridge University Press: Cambridge.

Westermann, W.L. (1955) “The Slave Systems of Greek and Roman Antiquity, The American Philosophical Society: Philadelphia, Ch. VI-VII.

ΠΗΓΗ ΑΡΧΙΚΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ

Πορτρέτο Μεγάλου Αλεξάνδρου

 

https://vasilissarafidis.wordpress.com/2015/11/23/alexander-the-great-hellenism-europe/