Ανορθολογικός ο διαχωρισμός σώματος και πνεύματος

William-Adolphe Bouguereau (1825 – 1905), French academic painter.

Με τον Αϊνστάιν ή με τη Μονρόε;

Του Νίκου Τσούλια

      Η γλώσσα μας αποτελεί το απόλυτα διαχωριστικό στοιχείο του ανθρώπου από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Μέσω αυτής συντελείται η υπέρβαση της καθαρά βιολογικής εξέλιξης σε πολιτισμική εξέλιξη, η οποία σχετικά αυτόνομη πλέον συμβαδίζει με τον αντίστοιχη βιολογική γεννήτορά της αλλά με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς.

      Και είναι ο κόσμος των λέξεων όχι απλά και μόνο το διαμεσολαβητικό πεδίο ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση αλλά και το δημιουργικό πεδίο για την αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου και για τη διανοητική του περιπέτεια προς το βασίλειο της ελευθερίας. Οι λέξεις μάς απελευθερώνουν και αλλά και μάς δεσμεύουν, γιατί γίνονται κάθε φορά εργαλεία ανάλυσης της πραγματικότητας. Οι λέξεις εξελίσσονται και μετασχηματίζονται διαλεκτικά με την όλη κοινωνική και πολιτιστική εξέλιξη.

      Ωστόσο, οι λέξεις ταυτόχρονα μπορούν να μας οδηγούν σε παγίδευση είτε μέσω του σχηματισμού δογμάτων είτε μέσω των εύκολα αναπτυσσόμενων προκαταλήψεων. Βέβαια δεν ευθύνονται αυτές καθ’ εαυτές οι λέξεις αλλά η κουλτούρα μας και ο τρόπος σκέψης, αλλά πώς μπορείς να διαφοροποιηθούν αυτά αφού μορφοποιούνται άμα τη γενέσει τους σε γλωσσικό παιχνίδι;

      Οι λέξεις ονοματίζουν τα πράγματα και τα γεγονότα και τις ιδέες. Αλλά αυτή η διαδικασία δεν είναι καθόλου ουδέτερη και αθώα. Εμπεριέχει και φως και σκοτάδι. Και αν το σκοτάδι είναι επεκτατικό, τότε αλλοιώνεται η ίδια η λέξη. Κάπως έτσι έγινε και στην περίπτωση που αναφερόμαστε. Κλήθηκαν οι λέξεις «σώμα» και «πνεύμα» για να εκφράσουν την ανθρώπινη σύστασή μας, για να τονίσουν τις δύο όψεις της απόλυτα μιας και ενιαίας οντότητας.

      Και τελικά, τι έγινε; Χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται οι δύο λέξεις / έννοιες όχι για να περιγράψουν το ίδιο πράγμα, τη ανθρώπινη κατάσταση, αλλά για να το διασπάσουν και να το τεμαχίσουν. Πρόκειται τελικά για μια ευθεία υποδούλωση της ελευθερίας της σκέψης μας, για μια στόμωση του στοχασμού μας. Γιατί πολύ απλά δεν μπορεί να ξεχωρίσει το ανθρώπινο σώμα από το ανθρώπινο πνεύμα. Πρόκειται για τις όψεις ενός και του ίδιου νομίσματος και τίποτα πέραν τούτου. Εδώ στην έντονη διαφοροποίηση αρχικά και στον οιονεί τεμαχισμό τελικά «πνεύματος» και «σώματος» έχουν συνεργήσει τα μέγιστα και οι θρησκείες σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, σε όλα τα βάθη του χρόνου. Και συνέργησαν μάλιστα με έναν σκαιό τρόπο υποβαθμίζοντας την έννοια του σώματος έναντι εκείνης του πνεύματος και ενοχοποιώντας μάλιστα το πρώτο εξ ορισμού!

      Αλλά το πνεύμα του ανθρώπου έχει υλική βάση. Ό,τι ονομάζουμε πνεύμα και σώμα είναι έννοιες που απευθύνονται στο ίδιο «αντικείμενο». Ας σκεφτούμε απλά και λογικά μερικά απλά στοιχεία. α) Αν καταστραφεί ολοσχερώς ο εγκέφαλος ενός ανθρώπου, τότε θα υπάρχει κάποιο πνεύμα του; Το πνεύμα μας δεν έχει υλική υπόσταση, εκείνη του εγκεφάλου μας; β) Παρατηρούμε την οντογένεση του ανθρώπου από την πρώτη του στιγμή – τη γονιμοποίηση που συντελείται με τη σύντηξη σπερματοζωαρίου και ωαρίου – μέχρι τη γέννησή του και την ανάπτυξη του. Βλέπουμε και ερμηνεύουμε τη δημιουργία του οργανισμού μας και τη σταδιακή ανάδυση της ανθρώπινης φύσης – και μέσω της κοινωνικοποίησής μας -, αλλά δεν υπάρχει κάποια φάση αυτόνομης δημιουργίας του πνεύματος.

      γ) Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο στην ιατρική ο όρος «ψυχοσωματική ασθένεια», για να περιγραφούν οι περισσότερες ασθένειες του ανθρώπου. Ακόμα γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι το ανοσοποιητικό μας σύστημα – που θεωρείται βιολογική / σωματική δομή μας – επηρεάζεται πολύ από την ψυχική και τη συναισθηματική μας κατάσταση. δ) Σε κάθε έκφραση της ζωής μας έχουμε συνηθίσει να χρωματίζουμε αν μια ενέργεια είναι περισσότερο σωματική ή πνευματική και αυτό είναι καρπός του διαφοροποιητικού σημασιολογικού φορτίου των λέξεων «σώμα» και «πνεύμα». Έτσι, αν κάνει ο άνθρωπος μια κίνηση του χεριού του για να γυμναστεί ή για να σκάψει, θεωρείται ότι είναι σωματική κίνηση, παραβλέποντας το γεγονός ότι η κίνηση αυτή προϋποθέτει τη λειτουργία του πνεύματός μας. Ενώ, αντίθετα, αν ο ίδιος άνθρωπος γράφει με το ίδιο χέρι ποίηση, θεωρείται ότι είναι πνευματική κίνηση, παραβλέποντας το γεγονός ότι η κίνηση αυτή προϋποθέτει τη λειτουργία του σώματος. Και ως επέκταση αυτού του απλού σκηνικού έχουν δημιουργηθεί οι δύο όψεις της εργασίας, η χειρωνακτική και η πνευματική εργασία. Πρόκειται προφανώς για μια φενακισμένη κατάσταση, γιατί καμιά εργασία του ανθρώπου δεν μπορεί και δεν είναι μόνο πνευματική ή μόνο χειρωνακτική. Το ότι ο άνθρωπος δημιούργησε μια ολόκληρη ιδεολογία γύρω απ’ αυτό το ζήτημα – επιζητώντας μάλιστα την με κάποιο τρόπο ενοποίησή τους ως κοινωνικά αναγκαία εξέλιξη – είναι αποτέλεσμα του διαχωρισμού της λειτουργίας της οντότητάς μας σε «σώμα» και «πνεύμα».

      Αλλά πέραν τούτων των απλών παραδειγμάτων υπάρχει και ένα άλλο πολύ ξεχωριστό παράδειγμα, μια κορυφαία εκδήλωση του ανθρώπου, ο έρωτας. Ο έρωτας τίνος εκ των δύο, «σώματος» ή «πνεύματος», είναι εκδήλωση; Μπορεί να διαφοροποιηθεί η ερωτική λειτουργία του ανθρώπου σε σωματική και πνευματική; Μήπως μπορεί να θεωρηθεί ότι κάποια από τις δύο όψεις του ανθρώπου έχει εδώ κάποιου είδους προτεραιότητα; Σαφώς και όχι.

      Φυλογενετικά, ο άνθρωπος αναδύθηκε ως ενιαία οντότητα. Ό,τι ονομάζουμε «σώμα» και «πνεύμα» είναι ιστορικογενετικά δημιουργήματα της έννοιας του ανθρώπου. Ωστόσο, η πρωτόγονη σκέψη των προγονικών μορφών του είδους μας βυθισμένη στην μυθολογία και στον ανιμισμό έθεσε ισχυρά θεμέλια για το διαχωρισμό «σώματος» και «πνεύματος». Αυτός ο διαχωρισμός ποτέ δεν εκλογικεύτηκε. Και όχι μόνο αυτό, αλλά στη συνέχεια ήλθαν αφενός οι θρησκευτικές δοξασίες και αφετέρου οι πολιτικο-ιδεολογικές θεωρήσεις και οι κοσμοθεωρίες και παγιώθηκε ο διαχωρισμός. Η ιδεολογική αντιπαράθεση σχηματοποιήθηκε μάλιστα στη διαπάλη αριστεράς και δεξιάς και δημιουργήθηκαν ισχυρά στρατόπεδα γύρω από τις έννοιες και από τη σχέση «σώματος» (και πιο πολύ ύλης) και «πνεύματος».

      Με όλα αυτά τα δεδομένα, φαντάζει ως ουτοπική εξέλιξη κάποια είδους αναθεώρησης του διαχωρισμού «σώματος» και «πνεύματος». Αλλά αυτός ο διαχωρισμός δεν είναι απλά και μόνο μια θεωρητική και γλωσσική εκκρεμότητα. Στην ουσία χειραγωγεί την ελευθερία της σκέψης μας και καθηλώνει τον άνθρωπο από τη διαδικασία του καθολικού εξανθρωπισμού του και του γενικού εκπολιτισμού του.

      Και για να συμβολοποιήσουμε με σημειολογικό τρόπο το διαχωρισμό «σώματος» και «πνεύματος», στο ερώτημα: «Τι επιλέγετε τον Αϊνστάιν ή την Μονρόε«, γιατί η απάντηση να είναι στο ένα σκέλος του ερωτήματος, γιατί να μην επιλέγουμε και τους δύο;

Jacques-Louis David, The Lictors Bring to Brutus the Bodies of His Sons (1789)