Τρία συν ένα

Odysseus and Nausicaa in the Odyssey

 

Δ. Μαρωνίτης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 09/02/2014

 

 

Τέσσερα συναπτά Μονοτονικά για το ομηρικό υβρεολόγιο πάει πολύ, αλλά είναι αργά πια να κάνω πίσω. Αν μάλιστα τηρηθεί η υπόσχεση να προκύψουν κάποιας μορφής συμπεράσματα από αυτή την (απρόβλεπτη μάλλον) υβρεολογική επίδοση των ομηρικών επών. Η οποία, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί ιδιότροπο μερίδιο του αρχαϊκού ρεαλισμού, που εξελίσσεται κατεβαίνοντας από την εμπόλεμη Ιλιάδα στη μεταπολεμική Οδύσσεια. Ο όρος «ρεαλισμός» μπορεί να ακούγεται στη συγκεκριμένη περίπτωση αναχρονιστικός, αρμόζει όμως πρωθύστερα και στα δύο ομηρικά έπη, με διαφορετικό τρόπο στο καθένα.

Στην Ιλιάδα ανιχνεύεται κυρίως στις αμοιβαίες φονικές συγκρούσεις Αχαιών και Τρώων-Επικούρων στο ανοιχτό πεδίο της μάχης, συχνά ως αυτόματος διαμελισμός και διασυρμός του σώματος του πολεμιστή, την ώρα που πέφτει νεκρός, σημαδεύοντας έτσι απροκάλυπτα τη φρίκη του πολέμου, τόσο στο πλαίσιο της κυριολεκτικής αφήγησης όσο και στο επίπεδο της μεταφορικής εξεικόνισης. Στην Οδύσσεια εξάλλου η προγραμματισμένη και σαρωτική μνηστηροφονία από τον εκδικητή Οδυσσέα πραγματοποιείται σε κλειστό τώρα χώρο, δίνοντας την αίσθηση ότι οι μνηστήρες έχουν εγκλωβιστεί σαν ποντικοί στη φάκα.

Σε σύγκριση προς αυτού του είδους τον φονικό ρεαλισμό, το ομηρικό υβρεολόγιο ακούγεται και προσλαμβάνεται είτε ως προοίμιο επικείμενου φόνου είτε ως εκτόνωση φονικής εμπάθειας. Η λειτουργία του ωστόσο είναι καταρχήν γλωσσική, και εξελίσσεται σε ηθοποιητική. Για να εκτιμηθεί όμως νηφάλια και σωστά η γλώσσα του ομηρικού υβρεολογίου, θα πρέπει πρώτα να απαλλαγούμε από την έμμονη ιδέα ότι τα δύο θεμελιακά αυτά έπη αποτελούν ανυποχώρητο υπόδειγμα υψηλού ύφους, καταπώς το ορίζει ο Ψευδολογγίνος.

Γιατί η ομηρική γλώσσα, τόσο στο λεξιλόγιό της όσο, και προπαντός, στη σύνταξή της, παραλλάσσει αναλόγως προς τα εναλλασσόμενα επικά δρώμενα, χωρίς να χάνει την (ρευστή ούτως ή άλλως) τυπολογική της ταυτότητα. Η γλώσσα πάντως ειδικότερα του ομηρικού υβρεολογίου είναι και παραμένει εξ ορισμού παθολογική και κατά βάση επιθετική, συνδυάζοντας συνήθως την περιφρόνηση με την απειλή. Τα φέροντα σήματά της ανήκουν κυρίως στην κατηγορία ευρηματικών υβριστικών επιθέτων και η ασθματική της κατά κανόνα σύνταξη τείνει στην επιφωνηματική έκφραση.

Ενώ η λειτουργική «ευτέλειά» της, προφανώς εσκεμμένη, υπογραμμίζει το περιστατικό ή μονιμότερο ήθος του υβριστή, οπότε, στη δεύτερη περίπτωση, προκύπτει η εκδοχή της κακοήθειας. Με αυτά τα δεδομένα η υβρεολογική γλώσσα αναδεικνύεται σε ηθοποιητικό αγωγό, τόσο με την ηθική όσο και με τη θεατρική έννοια του όρου. Πρόκειται για γλωσσική μέθοδο που την εκμεταλλεύτηκε αργότερα όχι μόνο η αττική κωμωδία αλλά και η αττική τραγωδία. Η εφαρμογή ωστόσο του ηθοποιητικού υβρεολογίου διαφέρει στα δύο ομηρικά έπη.

Στην Ιλιάδα αποχρών λόγος για υβρεολογική κακοήθεια δεν αναγνωρίζεται ούτε στην ιδρυτική έκρηξη του Αχιλλέα, που δραματοποιείται στην πρώτη ραψωδία, ούτε στις δύο άλλες δευτερεύουσες εφαρμογές Εκτορα – Πάρη και Ελένης – Πάρη στην τρίτη ραψωδία. Και στα τρία αυτά παραδείγματα η υβρεολογική σύγκρουση εφαρμόζεται σε εξέχοντες ήρωες του έπους, που παραμένουν αμετακίνητοι στον ηρωικό τους κύκλο και τύπο. Κάτι που δεν συμβαίνει στην Οδύσσεια, όπου και οι τρεις υβριστές του Οδυσσέα δεν ανήκουν στην κατηγορία των ελεύθερων πολιτών.

Ο Μελάνθιος και η Μελανθώ είναι ξεπουλημένοι θεράποντες των μνηστήρων, ενώ ο Ιρος-Ιρις υπαίθριος ζήτουλας, που μπαινοβγαίνει στο παλάτι της Ιθάκης για ένα κομμάτι ψωμί, και τη φορά αυτή όχι μόνο διακωμωδείται αλλά και κακοποιείται. Που πάει να πει: στις τρεις αυτές περιπτώσεις το υβρεολόγιο συστήνεται και προσλαμβάνεται ως προγραμματισμένη κολάσιμη κακοήθεια, που προσιδιάζει σε υπηρέτες και δούλους, δίνοντας την αίσθηση ότι ο ποιητής στο σημείο αυτό μεροληπτεί εις βάρος μιας υποβιβασμένης τάξης.

Η εντύπωση ωστόσο αυτή μετριάζεται, αν συνυπολογιστούν άλλοι τέσσερις οδυσσειακοί θεράποντες, που όχι μόνο δεν προσχωρούν στο στρατόπεδο των μνηστήρων, αλλά παραμένουν πιστοί στον απόντα και παρόντα Οδυσσέα, αποδείχνοντας και έμπρακτα την αφοσίωση και τη συμπαράστασή τους. Οι δύο άνδρες (ο Εύμαιος και ο Φιλοίτιος) ζουν απόκεντρα. Οι δύο γυναίκες (η Ευρύκλεια και η Ευρυνόμη) κυκλοφορούν μέσα στο παλάτι.

Στο κρίσιμο επομένως αυτό θέμα η Οδύσσεια φαίνεται να εφαρμόζει την αρχή μιας συμβιβαστικής (μεταπολεμικής και μεταφονικής) ισορροπίας, χωρίς να αποφεύγει εντελώς την παρεπόμενη δόση κάποιας ηθικολογίας. Παίρνοντας στο σημείο αυτό τις αποστάσεις της από την ασυμβίβαστη Ιλιάδα, που ανοίγει τον δρόμο της τραγωδίας, ενώ η Οδύσσεια προαναγγέλλει το επεισοδιακό μυθιστόρημα.

Εδώ όμως πέφτει οριστικά η αυλαία του ευρηματικού ομηρικού υβρεολογίου, που δεν συγκρίνεται με το μικρονοϊκό των ημερών μας.

Odysseus and the Sirens in the Odyssey

http://ancienthistory.about.com/od/odyssey1/ss/062508POdyssey_6.htm