Θρήνος για την Παλαιστίνη / Ποιήματα-κραυγές για τη Λωρίδα της Γάζας / Ισραήλ-Παλαιστίνη: αλήθεια και συμφιλίωση

 

 

Ζαν-Λικ Γκοντάρ Μαχμούντ Νταρουίς

Θρήνος για την Παλαιστίνη

Ο άνθρωπος πάντα αφηγείτο ιστορίες

Γράφει η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΔΗΜΗΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗ συγγραφέας / διδάκτωρ Θεωρίας Κινηματογράφου – Λογοτεχνίας, Ελευθεροτυπία, Σάββατο 2 Αυγούστου 2014

Ζει την ιστορία του -και την Ιστορία του- περιγράφοντάς την με αφηγήσεις. Κάθε δημιουργός της λογοτεχνίας ή των τεχνών της εικόνας βιώνει τις ιστορίες των άλλων και του εαυτού του παρατηρώντας, αναπαριστώντας πραγματικότητες μέσω των αφηγηματικών μορφών.

 

Τι γίνεται λοιπόν όταν η ίδια η πραγματικότητα, όταν ιδιαίτερα η Ιστορική πραγματικότητα εισβάλλει στην τέχνη; Μήπως τότε η τέχνη αίρεται στο ύψος της αλήθειας; Της α-λήθειας με την έννοια της μη λήθης;1 Και μήπως τότε η τέχνη ολοκληρώνει τον παντοτινά αναγεννησιακό ρόλο της αφυπνίζοντας;

Μια απάντηση δίνει επίκαιρα και τραυματικά η παρούσα φρικαλεότητα στη Λωρίδα της Γάζας και η σφαγή των Παλαιστινίων, αν ιδωθεί στη σχέση της με το έργο του βαθύτατα πολιτικοποιημένου σκηνοθέτη Jean Luc Godard (Ζαν-Λικ Γκοντάρ), που επίμονα και επί δεκαετίες στοχάζεται την πραγματική πραγματικότητα, την Ιστορική πραγματικότητα, χρησιμοποιώντας ως στυλό αποτύπωσης το φιλμ.2

 

Ο Godard είναι ανοιχτός στο πραγματικό, στην Ιστορία, στο πολιτικό γίγνεσθαι. Ηδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 είχε ασχοληθεί με το παλαιστινιακό ζήτημα, σ’ ένα φιλμ που για λόγους παραγωγής δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, δείχνοντας όμως για πολλοστή φορά πως γι’ αυτόν η επανάσταση τελείται μέσα από την κινηματογραφική πράξη.3

Ο στοχασμός που έμεινε ανολοκλήρωτος το 1970 πραγματώθηκε το 2004 με την ταινία «Notre musique». Πρόκειται για ένα φιλμ οικουμενικό, που απλώνει μπροστά στα μάτια του θεατή μια αλήθεια που ποτέ δεν είναι η μοναδική αλήθεια. Υπάρχει πάντα η αλήθεια του Αλλου, οι αλήθειες των Αλλων, οι διαφορετικές προοπτικές τους που εισβάλλουν καθηλωτικά, σ’ ένα βαθιά ανθρωπιστικό σύμπαν που κλονίζει συθέμελα τις υποκριτικές σταθερές μας. Στην ταινία ετούτη ο λόγος του Αλλου γίνεται λόγος οικείος, γίνεται λόγος συνείδησης του εαυτού.

Κόμβος για τούτη την ερμηνεία αποτελεί μια συγκλονιστική σκηνή στο δεύτερο μέρος της ταινίας «Notre musique», μια σκηνή που, υπό την παρούσα συγκυρία βάναυσου πυρός από τους Ισραηλινούς στη Λωρίδα της Γάζας, εγκαλεί στην επανα-θέασή της. Πρόκειται για τη συνταρακτική σκηνή της συνάντησης μιας νεαρής γαλλόφωνης Ρωσοεβραίας κινηματογραφίστριας με τον Παλαιστίνιο ποιητή Mahmoud Darwish (Μαχμούντ Νταρουίς) -τον πραγματικό Παλαιστίνιο ποιητή Mahmoud Darwish.4 Η συνάντηση γίνεται στο Σαράγιεβο που αποτελεί ιδανικό τόπο εξέλιξης του μύθου, καθώς τα σημάδια ανοικοδόμησης δεν αρκούν για να καλύψουν τα σημάδια της καταστροφής του πολέμου της πρώην Γιουγκοσλαβίας και της διάσπασης.5

Ο λαβωμένος λόγος του Αλλου

Με αφορμή τη διοργάνωση ενός συνεδρίου η Ισραηλίτισσα και ο Παλαιστίνιος έρχονται ο ένας απέναντι στον άλλο, με μια κάμερα να καταγράφει. Πρόκειται για μια συνάντηση ιστορικής συνείδησης και μνήμης για την ίδια και μια συνάντηση πληγωμένης επίγνωσης και σοφής περηφάνιας για εκείνον. Λέει, μεταξύ άλλων, ο Darwish στη νεαρή σκηνοθέτιδα: «…αν εμείς είμαστε γνωστοί σα λαός είναι γιατί είμαστε οι εχθροί σας…».

Κι αυτός ο λαβωμένος λόγος του Αλλου, του «εχθρού Αλλου» θα μπει στη βασανισμένη από συνείδηση, αν και αθώα νεαρή ψυχή της, αφού η ίδια δεν έχει τελέσει κανένα ιστορικό έγκλημα, απλώς ξέρει να βλέπει τα εγκλήματα των συμπατριωτών της κι αρνείται τη συναίνεση.

Η Ολγα επιστρέφει στα πάτρια ισραηλινά εδάφη, ζώνεται με εκρηκτικά όπως κάνουν στις επιθέσεις αυτοκτονίας τους οι Παλαιστίνιοι-Αλλοι και γαζώνεται από σφαίρες από τους Ισραηλινούς συμπατριώτες της. Ετσι η προσωπική ένδυση του Αλλου λόγου γίνεται πράξη, γίνεται πράξη ακριβώς όπως τελείται η πράξη του Αλλου, άρα γίνεται ταύτιση, αναγνώριση και πάει ακόμη πιο πέρα, γίνεται θυσία κι εξιλέωση. Η Ολγα ξέρει τι θα συμβεί μόλις ιδωθεί ζωσμένη μ’ εκρηκτικά από τους δικούς της, τους Ισραηλινούς-Αλλους. Αποφασίζει να θέσει τέρμα στη ζωή της ως διαμαρτυρία, καθώς ο λόγος του «εχθρού Αλλου» έγινε ήδη δικός της λόγος, έγινε ένας λόγος διαμαρτυρίας ενάντια στη δική της ιστορική ταυτότητα, μια πράξη εξιλέωσης για τα εγκλήματα των δικών της Αλλων.

Η φλέγουσα εμμονή του Godard για τη συνείδηση που διατρέχει πυρετωδώς όλο το έργο του, ειδικά στο φιλμ «Notre musique», γίνεται ιστορική συνείδηση. Εγείρει το στοχασμό πάνω στο παλαιστινιακό ζήτημα, ακόμη άλυτο και αυτοπυρπολούμενο από το δεύτερο μεγάλο πόλεμο μέχρι τώρα -κι ετούτη τη στιγμή φρικαλέα, σπαρακτικά επίκαιρο, ανατριχιαστικά απάνθρωπο και ιστορικά ανεπίτρεπτο- επισημαίνοντας τις σοβαρότατες ευθύνες της διεθνούς κοινότητας, που συνηθίζει να διαχειρίζεται κρίσεις, να παρεμβαίνει διπλωματικά, να επεμβαίνει πολιτικά, να εισβάλλει στρατιωτικά μόνο στις περιπτώσεις που έχει ίδιον πρωταρχικό συμφέρον, ειδάλλως σιωπά εκκωφαντικά.

Με την ταινία «Notre musique» ο Godard διευρύνει τον προβληματισμό πάνω στην ταυτότητα και την ετερότητα σε όλα τα επίπεδα και καταδεικνύει πως το «να είσαι εσύ» μπορεί ανά πάσα στιγμή να μετατραπεί στο «να γίνεις εσύ ο Αλλος», αρκεί να μετατοπιστούν λίγο οι ιστορικές συνθήκες ή μια ζώσα συνειδησιακή ταυτότητα να μην σου επιτρέπει να είσαι εσύ χωρίς ταυτόχρονα να ενστερνίζεσαι με κάποιον τρόπο το είναι του Αλλου.6 Αυτό ακριβώς κάνει την Ολγα του «Notre musique» να πεθαίνει επιλέγοντας τον τρόπο του Παλαιστίνιου Αλλου, βιώνοντας το μαρτύριό του, θυσιαζόμενη για την ιδέα της ταυτότητας του Αλλου: γεωπολιτικής, ιστορικής, πολιτισμικής, θρησκευτικής.

 

Αυτό θα κάνει και ο πραγματικός καθρέφτης της φιλμικής Ολγας, ο άνθρωπος που έχει γράψει πραγματικό ιστορικό μύθο πλάι στον κινηματογραφικό μύθο, ενώ άλλη μία φορά ο Godard επιβεβαιώνει τη διακειμενική του σχέση με την αληθινή πραγματικότητα ή μάλλον άλλη μία φορά επιβεβαιώνεται πως ναι είναι η πραγματικότητα που κάνει την τέχνη μεγαλειώδη και ναι είναι η τέχνη που κάνει την πραγματικότητα καθηλωτική μνήμη και έμβλημα ζωής.

Ελευθεροτυπία, Σάββατο 2 Αυγούστου 2014

Ποιήματα-κραυγές για τη Λωρίδα της Γάζας

Ο Αντώνης Γκάντζης και ο Χρήστος Τουμανίδης, με την ωδή του ο ένας και με τις ελεγείες του ο άλλος, συντάσσονται με την τραγωδία του παλαιστινιακού λαού.

Η «Ωδή στο νέο Μεσολόγγι» του Αντώνη Γκάντζη -σε τέσσερις ενότητες-, με εμβόλιμους σολωμικούς στίχους από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», συντονίζει την αυτοβιογραφία του με τη βιογραφία μίας δεκατετράχρονης Παλαιστίνιας, που τρέχει αλαφιασμένη στους βομβαρδισμένους δρόμους. Ιστορική αναφορά του η πολιορκία της Γάζας, η οποία έγινε το 2009, και από τότε -πέντε χρόνια μετά- σαν να μην άλλαξε τίποτα. Τα ισραηλινά στρατεύματα εξακολουθούν να βομβαρδίζουν σχολεία και νοσοκομεία, γιατί τάχατες στα υπόγειά τους κρύβονται πολεμιστές της Χαμάς. Μάνες δεν φέρνουν τα παιδιά τους στον κόσμο, αλλά κοιλοπονούν έμβρυα θανάτου…

«Ωραίοι καιροί τα σπίτια μας απέναντι – τα ιερά αντίκρυ τότε!/Μόνον η γλώσσα το δέρμα και τα ρούχα ξεχώριζαν/όμως τα μάτια κι οι ψυχές μας Ενα σαν τον μοναδικό Θεό που τα ‘πλασε/μια προσευχή να πέμπουν στα ουράνια».

Γεννημένος στην Αλεξάνδρεια, ο Αντώνης Γκάντζης έχει συνυπάρξει με τους αραβόφωνους μουσουλμάνους, γι’ αυτό τα αραβικά είναι η μουσική της φρίκης των αμάχων.

ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΚΑΝΤΖΗΣ Ωδή στο νέο Μεσολόγγι Εκδόσεις Αρμός Σελ. 32 Τιμή 8,15 ευρώΟι «Ελεγείες της Ανατολής» του Χρήστου Τουμανίδη -σε τρία μέρη- ξανακυκλοφορούν σε δεύτερη έκδοση ένα χρόνο μετά την πρώτη. Οι πρώτοι στίχοι του πρώτου ποιήματος προαναγγέλλουν το θέμα και την οπτική του:

«Ενα ποίημα να γράψω μου ζήτησαν/για την επίγεια Κόλαση./Που την είπαν: Λωρίδα τής Γάζας./Που την λένε: Ναχάλ, Ερέζ και Τζενίν».

ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΟΥΜΑΝΙΔΗΣ Οι ελεγείες της Ανατολής Εκδόσεις Κουκκίδα Β’ έκδοση Σελ. 48 Τιμή 7,46 ευρώΟ τόνος του ποιήματος λυρικός, χωρίς όμως να συστρέφεται ως ουροβόρος όφις αποκλειστικά γύρω από το εικονοκλαστικό του οπλοστάσιο.

«Και τι παραμύθια να πω στα παιδιά;», αναρωτιέται στην αρχή του τρίτου ποιήματος. Και απαντά παρακάτω:

«Χίλιες και μία νύχτες δίχως ουρανό./Η Σεχραζάτ και ο Αλαντίν δεν ζούνε πια./Αλλά, μέσα στο χαλασμό εμείς/-στα καταφύγια, στις άναστρες νύχτες-/πρέπει να ψιθυρίσουμε,/τα νέα παραμύθια στα παιδιά».

ΒΑΣΙΛΗΣ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ

Ελευθεροτυπία, Σάββατο 2 Αυγούστου 2014

Στεφάν Εσέλ – Ελιάς Σανμπάρ

Ισραήλ-Παλαιστίνη: αλήθεια και συμφιλίωση

Ολόγος για ένα πραγματικό πρόσωπο, για ένα πραγματικό γεγονός που μοιάζει να βγήκε μέσα από τα καρέ του «Notre musique». Τόσο αληθινό που ακουμπά στην Ιστορία για ν’ αφήσει πίσω του Ιστορία: είναι η χρονιά που ο Γαλλοεβραίος ανθρωπιστής διανοούμενος Stephane Frederic Hessel (Στεφάν-Φρεντερίκ Εσέλ)7 κλείνει τα ενενήντα του χρόνια (γεννημένος το 1917) κι επισκέπτεται την Παλαιστίνη για να δει από κοντά τη σύγκρουση, το χωρίς έλεος μακελειό.

Τι άλλο εκτός από ιστορική μνήμη και συνείδηση τον οδηγεί εκεί; Και λίγο αργότερα, πριν πεθάνει (Φεβρουάριο 2013), θα συναντηθεί με τον Παλαιστίνιο ποιητή, ιστορικό και δοκιμιογράφο Elias Sanbar (Ελίας Σανμπάρ)8 να συνομιλήσουν γι’ αυτό που τους χωρίζει, γι’ αυτό που τους ενώνει. Ιστορικό αποτύπωμα αυτής της συνομιλίας το κείμενο «Ο επιζήσας κι ο εξόριστος».9

Επιζήσας από τα κρεματόρια του Αουσβιτς ο Εβραίος Hessel, εξόριστος από τον τόπο του ο Παλαιστίνιος Sanbar θ’ ανοίξουν τη σκέψη τους συμφιλιωμένοι, με στόχο μια διέξοδο συνύπαρξης. Αμφότεροι με βιωμένο τον πόνο της αδικίας, πόνο σωματικό, ψυχικό, πνευματικό, ωστόσο με μοναδικό πρόταγμα το διάλογο, την κατανόηση, την Αλήθεια.

Ο Hessel προτάσσει «αλήθεια και συμφιλίωση»,10 δυο λέξεις που θα επιθυμούσε να θεωρούνται πνευματική του διαθήκη και εντάσσει το πρόβλημα της Παλαιστίνης στην ευρύτερη παγκόσμια κρίση και στην ανάγκη εφαρμογής του διεθνούς δικαίου, άρα κατ’ επέκτασιν στην ουσιαστική στήριξη των πολιτικών δικαιωμάτων όλων των πολιτών του κόσμου, όπου κι αν αυτοί βρίσκονται.

Ο Sanbar, από την πλευρά του, υποστηρίζει συμφωνώντας πως μια δίκαιη, μόνιμη λύση του Παλαιστινιακού -που θα τηρηθεί μέσα στο χρόνο- θα καθορίσει το μέλλον μιας δημοκρατίας στη Μέση Ανατολή και προτάσσει την ποίηση ως τη μόνη σωτηρία του κόσμου.11

Κάπως έτσι, ενώ ο Godard (Γκοντάρ)συνομιλεί φιλμικά με τον Παλαιστίνιο ποιητή Darwish (διά μέσου της Ρωσοεβραίας Ολγας) κι ενώ ο Hessel συνομιλεί πραγματικά με τον επίσης Παλαιστίνιο ποιητή Sanbar, κι ενώ η πραγματικότητα ορθώνεται ως το ιερό δέος της τέχνης και το αντίστροφο, όλοι μοιάζει να ενώνουν μια φωνή που κραυγάζει: ο ξένος Αλλος δεν είναι εχθρός μόνο και μόνο επειδή είναι άγνωστα ο πολιτισμός, η παράδοση και τα θρησκευτικά ή πολιτικά πιστεύω του. Δεν είναι εχθρός μόνο και μόνο επειδή είναι γεωπολιτικά ή ατομικά εξαθλιωμένος.

Αυτή η μακάβρια υποβαλλόμενη κι επιβαλλόμενη θέση, πως ο μη έχων ή ο αλλόθρησκος ή ο αντίθετος ιδεολογικά είναι εξ ορισμού επικίνδυνος, αυτή η θέση είναι επικίνδυνη από μόνη της και οδηγεί στον τεμαχισμό. Για την ακρίβεια, τεμαχίζει τους ανήμπορους για να τους ακρωτηριάσει εντελώς και συσπειρώνει τους ισχυρούς για να γίνουν ισχυρότεροι.

Ισως τελικά μέσα απ’ αυτή τη συλλογιστική αποκτά το πλήρες νόημά της η δήλωση του Godard σε συνέντευξη που έδωσε στο περιοδικό «Politique Hebdo», ήδη από το 1972, όταν -μιλώντας για το σινεμά που κάνει με την ομάδα Βερτόφ- ισχυρίστηκε πως «Σκοπός μας είναι να διαιρέσουμε τους ανθρώπους κι όχι να τους ενώσουμε, αντίθετα από την τηλεόραση. Να τους διαιρέσουμε για να τους ενώσουμε καλύτερα».12

Μήπως τελικά αυτή η ανατρεπτική και κρυπτική φράση μέσα από το «Notre musique» παίρνει το νόημα: «Ας δούμε τις διαφορές μας, ας κατανοήσουμε τις διαιρέσεις μας, για να μπορέσουμε -αν όχι να ενωθούμε- τουλάχιστον να συμπορευθούμε ως άνθρωποι, ως πολιτισμοί»;

Στο φιλμικό «Notre musique» η Ρωσοεβραία κινηματογραφίστρια ακολουθεί μια πορεία εξιλέωσης. Από την επίγνωση της βαρβαρότητας ενός πολέμου που δεν έπραξε, ενός πολέμου που όμως γνωρίζει, μεταβαίνει στη θυσία, τον εξαγνισμό, τον παράδεισο.

Στον πραγματικό ιστορικό χρόνο, ο Γερμανοεβραίος διανοούμενος Hessel, αν και βασανισμένος ο ίδιος σωματικά, ιστορικά, πολιτικά, δεν ψάχνει για άλλοθι σιωπής, για άλλοθι συναίνεσης. Κάνει το ίδιο ταξίδι. Από τη βαρβαρότητα του δικού του πολέμου, περνά στη βαρβαρότητα του πολέμου του Αλλου. Του Παλαιστίνιου-Αλλου. Για να τον αποδεχθεί, να εξαγνισθεί, να οδεύσει καθάριος στο δικό του Παράδεισο.

Τι άλλο πρέπει να μας πουν για ν’ ακούσουμε;

Ομως οι πολίτες ακούν, συμπάσχουν, σκέφτονται, αγωνιούν. Γιατί λοιπόν οι κυβερνήσεις κωφεύουν;

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

 

1. Προτείνεται εδώ η έννοια της αλήθειας όπως την αναπτύσσει ο Heidegger (Χάιντεγκερ) μελετώντας τους προσωκρατικούς, δηλαδή ως μια μη παγιωμένη βεβαιότητα, αλλά ως μια διαρκώς ανανεούμενη πραγματικότητα.

Martin Heidegger: «Λόγος, μοίρα, αλήθεια. Ηράκλειτος, Παρμενίδης», μτφρ. Ιωάννα Αβραμίδου, επιμ. Γιώργος Ξηροπαΐδης, εισαγ. Παναγιώτης Θανασάς, 2009, εκδ. Πλέθρον.

2. George Sadoul: «Από τον Βερτόφ στον Ρους: Κάμερα-μάτι και κάμερα-στυλό», μτφρ. Γιώργος Παπακυριάκης, 1985, εκδ. Αιγόκερως

3. Συνέντευξη του Jean Luc Godard στον Marcel Martin, το 1970.

Jean Luc Godard: Κείμενα και Συνεντεύξεις, τόμος Β’, μτφρ. Θάλεια Σκανδάμη, Νέλλη Τραγούστη, 1992, εκδ. Αιγόκερως.

4. Ποίηση του Παλαιστίνιου Mahmoud Darwish στη συλλογική έκδοση:

«Ποίηση του λαού της Παλαιστίνης: Samil al Hasem, Mahmoud Darwish, Taufiq Zayyad», επιμ. Kamal Kattan, Γεράσιμος Βάκρος, 2006, εκδ. Τρίπολη, από την Ομάδα Νεανικής Πολυέκφρασης Αρκαδίας «Ελευσις».

5. Noel Malcolm: «Bosnia: a short history», 1996, New York University Press.

6. Η έννοια του Είναι, όπως την ορίζει ο Martin Heidegger στο «Είναι και Χρόνος».

Martin Heidegger: «Sein und Zeit», 1927 / «Είναι και Χρόνος», 1998, μτφρ. / επιμ. Γιάννης Τζαβάρας, εκδ. Δωδώνη.

7. Stephane Frederic Hessel: Γαλλοεβραίος διανοούμενος ανθρωπιστής (1917-2013).

8. Elias Sanbar: Παλαιστίνιος ποιητής, ιστορικός και δοκιμιογράφος (γεννήθηκε στη Χάιφα το 1947).

9. Stephane Frederic Hessel – Elias Sanbar: «Ο επιζήσας κι ο εξόριστος: Ισραήλ-Παλαιστίνη, ένα αίτημα δικαιοσύνης», μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, 2013, εκδ. Πατάκη.

10. Stephane Frederic Hessel – Elias Sanbar: «Ο επιζήσας κι ο εξόριστος: Ισραήλ-Παλαιστίνη, ένα αίτημα δικαιοσύνης»

11. Stephane Frederic Hessel – Elias Sanbar: «Ο επιζήσας κι ο εξόριστος: Ισραήλ-Παλαιστίνη, ένα αίτημα δικαιοσύνης».

12. Συνέντευξη του Jean Luc Godard στο «Politique Hebdo», τεύχος 16, το 1972.

Jean Luc Godard: Κείμενα και Συνεντεύξεις, τόμος Β’, μτφρ. Θάλεια Σκανδάμη, Νέλλη Τραγούστη, 1992, εκδ. Αιγόκερως (το απόσπασμα στη σελ. 108).

 

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΔΗΜΗΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗ