Ορθολογισμοί και ανορθολογισμοί επί του «ανεξήγητου»

Teresa Young – “Exhale”

 

Του Νίκου Τσούλια

 

      Κάθε στιγμή είμαστε μπροστά από το ανεξήγητο. Κάθε στιγμή προκύπτουν από την ίδια τη ζωή και την πραγματικότητα ή δημιουργούμε εμείς ερωτήματα που απαιτούν εξήγηση. Η σκέψη μας δεν πάει πρωτίστως στις απαντήσεις αλλά στις ερωτήσεις. Τις απαντήσεις τις προσπερνάει και αγκιστρώνεται στις ερωτήσεις. Ζητάει εξηγήσεις για το καθετί. Αλλά και η ίδια η ζωή στην ουσία δεν είναι το πιο ανεξήγητο ζήτημα;

      Από πού να αρχίσουμε και πού να τελειώσουμε για τη σχέση μας με το ανεξήγητο. Και θεωρώ ότι το ανεξήγητο είναι πολύ διαφορετικό από το άγνωστο και από το παιχνίδι γνώσης και άγνοιας. Το άγνωστο μπορεί και να μην τίθεται διλημματικά και προκλητικά, ενώ το ανεξήγητο έχει προεκτάσεις στους χώρους της γνώσης. Μπορεί να έχει κομμάτια του και το πιο πιθανό τον ίδιο τον πυρήνα του εκτός ερμηνευτικού βεληνεκούς της σκέψης μας, της σκέψης αυτής της εποχής ή και όλων των παρελθουσών εποχών και να είναι διαχρονικά ζητήματα.

      Το ανεξήγητο είναι προκλητικό. Το άγνωστο μπορεί να περιμένει, δεν σε πιέζει. Άλλωστε γνωρίζουμε πολύ καλά ότι πάντα όσο υπάρχει άνθρωπος και πολιτισμός θα υπάρχει και άγνοια και άγνωστο. Και αυτό είναι καλή συνθήκη, γιατί τι νόημα θα είχε η ζωή μας, αν είχαν δοθεί οριστικές απαντήσεις και τελικές αλήθειες. Αυτό το δεδομένο της άγνοιας με την οποία θα συναλλάσσεται διαρκώς η γνώση μας είναι δεδομένο φοβερά όμορφο και γοητευτικό. Το πρόβλημά μας είναι το ανεξήγητο, το οποίο δεν διεισδύει απλά και μόνο στο πεδίο της γνώσης μας, αλλά και τη δοκιμάζει πολλαπλώς. Και είναι αυτή η ξεχωριστή ιδιαιτερότητα του ανεξήγητου που μας κεντρίζει και μας παθιάζει. Γιατί δεν μπορείς να το παραμελήσεις.

      Υπάρχουν βέβαια και παρακαμπτήριοι δρόμοι. Πρώτον, να αραδιάσουμε το ανεξήγητο στους τόπους της άγνοιας, να το δηλώσουμε άγνωστο και να παραμείνει η σχέση μας μαζί του σχέση εκκρεμότητας. Αυτό κάνει ο ορθολογισμός και πιο πολύ η επιστήμη. Και νομίζω ότι αυτό είναι και το πιο «έντιμο». Δεύτερον, να αυθαιρετήσουμε ως προς την ερμηνεία του και να κάνουμε προφανείς υποθέσεις υπό την αίρεση της προσωρινής απάντησης. Εδώ βέβαια υπεισέρχονται και ποικίλοι ανορθολογισμοί και όταν η σκέψη μας αρχίσει να συσσωρεύει ανορθολογισμούς σε κάθε ζήτημα ανεξήγητου, τότε και η ίδια η σκέψη μας θα αρχίσει να αποκτά ανορθολογικά χαρακτηριστικά. Αλλά και τότε η ζημιά είναι πολύ μεγαλύτερη. Τρίτον, να δώσουμε μια θρησκευτικού τύπου ερμηνεία, όπου ευδοκιμεί η έννοια της πίστης και του δόγματος και έτσι να ησυχάσουμε. Αλλά και πάλι εδώ θα γνωρίζουμε ότι κάτω από την ηρεμία της κρούστας της φαινομενικής ερμηνείας θα τρέχουν πολλά «υπόγεια νερά», ανήσυχα και ορμητικά.

      Βέβαια υπάρχει και ένα ρεύμα ανθρώπων (και αντιλήψεων) που αρέσκονται στη δημιουργία ενός αυτόνομου πεδίου ανεξήγητου, για να μπορεί να ικανοποιεί φαντασιώσεις ή για να επιλεγεί κάποιο πεδίο στο οποίο μπορούν και αυτοί να έχουν κάποιο λόγο, αφού αλλού δεν μπορούν. Έτσι χωρίς να έχουν κανένα άγχος περί τεκμηρίωσης ή περί απόδειξης ή περί ορθολογικής στήριξης των όσων ισχυρίζονται διαμορφώνουν έναν απόλυτα επινοημένο κόσμο αυθαιρεσίας, τον οποίο και βαφτίζουν ως πραγματικό. Χρησιμοποιούν μάλιστα και ως κύριο επιχείρημα το γεγονός ότι η επιστήμη και ο ορθολογισμός δεν μπορούν να δώσουν εξηγήσεις – παρακάμπτοντας το γεγονός ότι αυτό για την επιστήμη και για τον ορθολογισμό δεν είναι αρνητικό και ότι είναι μια διαρκής πρόκληση – και επομένως και κάπως επαγωγικά η δική τους «ερμηνεία» καλύπτει το κενό αυτό!

      Υπάρχει και μια παραπλήσια ανορθολογική αντίληψη, εκείνη της επινόησης του ανεξήγητου. Συγκεκριμένα, βαφτίζουμε αυθαίρετα κάποιο ζήτημα ως ανεξήγητο, ακριβώς γιατί το ζήτημα δεν υπάρχει εξ αρχής και στη συνέχεια φλυαρούμε κατά τα ειωθότα της προηγούμενης ανορθολογικής θεώρησης. Κάπως έτσι ισχυρίζονται, για παράδειγμα, κάποιοι ότι τα Κυκλώπεια Τείχη δεν μπορούσαν να φτιαχτούν με τις τεχνικές που είχαν οι κάτοικοι εκείνης της εποχής και ότι τελικά τα δημιούργησαν εξωγήινοι κλπ κλπ Πρόκειται για ατέλειωτες «περικοκλάδες» που αφθονούν σε φθηνά και λαϊκίστικα έντυπα και οι οποίες προκειμένου να αντισταθούν εξ αρχής σε απλά λογικά ερωτήματα δημιουργούν νεομυθολογικά κατασκευάσματα και συνομωσιολογικά σενάρια ευφάνταστα και χαριτωμένα.

      Και για να επανέλθει η συζήτησή μας σε μια φυσιολογική κοίτη και στην αρχική της βάση, πρέπει να στοχαστούμε πάνω σε κάποιες αμφισημίες στη λειτουργία της σκέψης μας. Από τη μια πλευρά η σκέψη μας επιζητεί με κάθε τρόπο την ερμηνεία των πάντων και δεν ησυχάζει αν δεν επεξηγεί πειστικά τα διάφορα φαινόμενα και γεγονότα της ζωής και από την άλλη αρέσκεται να επινοεί δικά της πεδία φαντασίωσης και ονειροπόλησης. Ίσως μια τέτοια θεώρηση του «εκκρεμούς» να αντιστοιχεί στις δύο μεγάλες όψεις του «είναι», την αντικειμενικότητα και την υποκειμενικότητα με την ανθρώπινη σκέψη να συμμετέχει και στις δύο έχοντας το κέντρο βάρος της πότε προς τη μια πλευρά και πότε προς την άλλη.

      Πάντως σε κάθε περίπτωση, το ανεξήγητο θα είναι συστατικό στοιχείο του κόσμου και του εαυτού μας και θα αποτελεί πάντα ένα ζωντανό και δημιουργικό κίνητρο για το στοχασμό του ανθρώπου και για την εξέλιξη αυτής καθεαυτής της σκέψης μας.

 

Sean Ruttkay – “Unfolding Circumstances”