Η Ιστορία στο προσκήνιο…

Του Νίκου Τσούλια

     Είναι ένα εξηγήσιμο φαινόμενο και μια μάλλον αν όχι ντετερμινιστική αλλά πάντως πιθανοκρατική εξέλιξη. Όταν σε έναν τόπο, σε μια χώρα έχουμε βαθιά κρίση, τότε βγαίνει η Ιστορία πιο έντονα στο προσκήνιο, τότε αναζητούνται αναγωγές στο παρελθόν, τότε διερευνώνται ανάλογες καταστάσεις για να χρησιμοποιηθούν ως προηγούμενα παραδείγματα ανακούφισης και ως πιλότοι για την έξοδο από τις δυσκολίες της συγκυρίας.

     Αυτή η προσφυγή στην Ιστορία όταν ένας λαός περνάει δύσκολες στιγμές, έχει την ερμηνεία της. Πρώτον, αναζητούνται – όπως προαναφέρθηκε – σχετικές περιπτώσεις προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως πεδία κατανόησης των δύσκολων συγκυριών και επινόησης των όποιων λύσεων υπέρβασης. Δεύτερον, με δεδομένο ότι η σφαίρα της πολιτικής έχει αποτύχει στο να μην εμφανιστεί η κρίση (ή και ακόμα πιο ορθά το πιο πιθανό να την έχει προκαλέσει) είναι ευνόητο ότι ανιχνεύονται τα «σχετικά συμβάντα» και κυρίως εκείνα τα διδάγματα της Ιστορίας που θα λειτουργήσουν ως πυρήνες κρυστάλλωσης και θα οδηγήσουν το δοκιμαζόμενο λαό σε φωτεινούς δρόμους.

     Τρίτον, αν ένας λαός αισθάνεται ότι πορεύεται καλά, κοιτάζει μόνο το παρόν του και δεν καταφεύγει στο παρελθόν, αφού το θεωρεί και χάσιμο χρόνου και ενέργειας. Σε αυτή την περίπτωση το πεδίο της πολιτικής ανάγεται ως κύριο αν όχι και μοναδικό πεδίο εκπλήρωσης των κοινωνικών και προσωπικών στόχων. Τέταρτον, σε περιόδους κρίσης βγαίνουν στην επιφάνεια τα στοιχεία της αυτοκριτικής και της αυτογνωσίας προκειμένου να μετασχηματιστούν ή να αντικατασταθούν οι λανθασμένοι κρίκοι της Ιιστορικής εξέλιξης και εμφανίζονται «σημάδια συλλογικής περισυλλογής», τα οποία προσφεύγουν σχετικά εύκολα στο αξιακό κοινωνικό πεδίο και στα βασικά πολιτισμικά προτάγματα που έχουν διαχρονική ισχύ και ιδεολογική υπεροχή.

     Σε περιόδους κρίσης αναδύεται μια αντίληψη ότι τα πάντα είναι ρευστά και ευμετάβλητα, ότι βρισκόμαστε σε μεταβατικές εποχές, ότι το όλο σκηνικό είναι προσωρινό. Η προσφυγή στην Ιστορία έχει και κάποια συλλογικά ψυχολογικά χαρακτηριστικά. Και αυτό ίσως να οφείλεται στην πνευματική ανάγκη για να αντληθούν διδαχές και επιλογές που κρίθηκαν άλλοτε αποτελεσματικές. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι σε κάθε χώρα και σε κάθε εποχή που χαρακτηρίζεται από βαθιά κρίση εμφανίζεται μια «βουτιά στο παρελθόν». Ένας δοκιμαζόμενος λαός θεωρεί ότι η Ιστορία είναι πηγή καλύτερης προσέγγισης των βιούμενων γεγονότων και ότι μπορεί να δώσει πνευματικές δυνάμεις αντοχής για την όποια δοκιμασία του λαού.

     Αυτή η εξέλιξη παίρνει συχνά όψεις αντι-ιστορικές και αντιδημοκρατικές όψεις. Και αυτό για τον εξής λόγο. Αναπτύσσονται – λόγω της κρίσης – λαϊκίστικα και εθνικιστικά χαρακτηριστικά αλλά και αντίστοιχα πολιτικά ρεύματα, οπότε η προσφυγή στην Ιστορία δίνει υλικά για την ευδοκίμηση αυτών των ρευμάτων. Σε αυτή την περίπτωση γίνεται κυνική πολιτική εκμετάλλευση της ιστορίας, η οποία μόνο ζημιά και οπισθοδρόμηση μπορεί να προσφέρει στον τόπο.

     Ίσως η προσωρινή ανακάλυψη της ιστορίας να μην είναι τόσο αναγκαία σε περιόδους κρίσης, αν έχουμε κατακτήσει σε σημαντικό βαθμό την ιστορική μας αυτογνωσία. Γιατί σε μια τέτοια περίπτωση θα γνωρίζαμε ότι η πορεία ενός λαού και ενός τόπου είναι ένα «συνεχές» όπου η σημερινή έννοια της πολιτικής μετασχηματίζεται στο επόμενο διάστημα στην έννοια της ιστορίας, ότι η πορεία αυτή δεν είναι μια γραμμική τροχιά διαρκούς προόδου και ότι για να διασφαλίζεις τη δυναμική και τη συνέχεια της κοινωνικής προόδου οφείλεις να έχεις τη δυνατότητα να κατανοείς τους νόμους της ιστορίας, τους νόμους εκείνους που υπέρκεινται των κανόνων της τρέχουσας πολιτικής θεώρησης και είναι πιο ουσιώδεις και πιο δραστικοί στη ροή των πραγμάτων.

     Η ιστορία στηρίζεται στα γεγονότα, στην εξελισσόμενη πραγματικότητα των αξιοσημείωτων στοιχείων της κοινωνικής ζωής. Η ιστορία σού προσδίδει μια αντίληψη ζωής, γιατί δεν παραθέτει μόνο τα γεγονότα, αλλά παράλληλα ερμηνεύει και διαπαιδαγωγεί. Η ιστορία μπορεί να γεννήθηκε στη χώρα μας με τις δύο εξέχουσες μορφές της (τον Θουκιδίδη και τον Ηρόδοτο), αλλά δεν έχει τη θέση που της αρμόζει ούτε στη θεσμική μας εκπαίδευση ούτε στη γενικότερη κουλτούρα του λαού μας. Παράλληλα, οι διαρκείς έριδες και οι στείρες πολώσεις στην ερμηνεία της ιστορίας – που δεν είναι πάντα του αναπόφευκτου και μάλλον αναγκαίου πολιτικο-ιδεολογικού χαρακτήρα – δηλώνουν πολλές φορές πολιτική ανωριμότητα ή και βαριά άγνοια. Και η όποια ουσιαστική ερμηνεία της ιστορίας δεν μπορεί να εστιάζει κυρίως στα ορατά γεγονότα αλλά στους «νόμους» και στις δυνάμεις που κλώθουν το νήμα της και πρέπει να διερευνά τις βαθύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές διεργασίες με ματιά πολιτικής και ιδεολογικής οξύνοιας.

     Οι λαοί που έχουν συγκυριακή και όχι διαχρονική ανάγκη ουσιαστικής γνώσης της ιστορίας τους δεν έχουν κατανοήσει το ρόλο της Ιστορίας. Γιατί η Ιστορία δεν είναι κομμάτι του παρελθόντος μας, είναι ενεργό μέρος της διαμόρφωσης του παρόντος και του μέλλοντός μας. Γιατί η Γλώσσα μαζί με την Ιστορία διαμορφώνουν την ταυτότητά μας, εξυφαίνουν την εθνική και λαϊκή αφήγησή μας, συγκροτούν το συλλογικό μας είναι και γίγνεσθαι.