Καθαρή ποίηση

Για να κατανοήσουμε τον όρο «καθαρή ποί­ηση», θα πρέπει να τον συσχετίσουμε με το κίνημα του συμβολισμού. Ο συσχετισμός αυ­τός δικαιολογείται απόλυτα, αν λάβουμε υπόψη ότι η λεγόμενη καθαρή ποίηση προήλ­θε μέσα από το συμβολισμό – αποτελεί, δηλα­δή, ένα είδος προέκτασης του συμβολισμού και εκφράζει τα πιο ακραία του όρια.

Είναι, επομένως, αναγκαίο, για να κατα­νοήσουμε την έννοια της καθαρής ποίησης, να γνωρίσουμε προηγουμένως τα βασικά γνωρίσματα του συμβολισμού. Όπως είναι γνωστό, ο συμβολισμός πρω­τοεμφανίζεται στη Γαλλία, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Πρόδρομοι του συμβολι­σμού θεωρούνται ο Αμερικανός ποιητής Edgar Allan Poe και ο Γάλλος Charles Baudelaire.

Σκηνή από την τραγωδία Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη. Ρωμαϊκή τοιχογραφία της Πομπηία. Στο κέντρο ο Ορέστης, αριστερά ο Πυλάδης και δεξιά η Ιφιγένεια.

Δημιουργοί όμως και πρωτεργά­τες του συμβολισμού, που γεννήθηκε ως μια αντίδραση στις υπερβολές κυρίως του ρομα­ντισμού, είναι οι Γάλλοι ποιητές Stephan Mallarme, Paul Verlain, Arthur Rimbaud και Paul Valery. Μάλιστα, ο Mallarme και ο Valery είναι εκείνοι που θα οδηγήσουν το συμβολισμό στην ακραία του έκφραση, που είναι η λεγόμενη καθαρή ποίηση. Τρία είναι τα κύρια και τα βασικά χαρα­κτηριστικά γνωρίσματα του συμβολισμού, που στην απόλυτη εκδοχή τους συμπίπτουν μ’ εκείνα της καθαρής ποίησης: α) στην ποίηση του συμβολισμού (επομένως και στην καθαρή ποίηση) το πρωταρχικό και το βαρύνον στοιχείο δεν είναι το νόη­μα, το νοηματικό περιεχόμενο του ποιή­ματος- αντίθετα, το πρωταρχικό στοιχείο είναι η δημιουργία μιας μουσικότητας και μιας υποβλητικής ατμόσφαιρας, στοι­χεία που και τα δύο στηρίζονται στους ήχους και στη μελωδικότητα των λέξεων. Η επιδίωξη αυτής της μουσικής και υπο­βλητικής ατμόσφαιρας αναγκάζει τον ποιητή να επιλέγει προσεκτικά τις λέξεις, να επιδιώκει καινούριους εκφραστικούς τρόπους και να ακολουθεί μια ιδιόρρυθ­μη σύνταξη. Έτσι, το ποίημα, καθώς στη­ρίζεται στη μουσικότητα των λέξεων και της γλώσσας, απευθύνεται πιο πολύ στην ακοή και στο συναίσθημα του αναγνώστη και λιγότερο στη νόηση.

Ο ποιητής Paul-Marie Verlaine (30 March 1844 – 8 January 1896). Πίνακας του Edmond Aman-Jean

Παράλληλα, η ποίηση γίνεται αυτό που θα έπρεπε να εί­ναι, δηλαδή καθαρή ποίηση(poesie pure), γεμάτη γοητεία και μαγεία, β) η ποίηση του συμβολισμού, μια και πε­ριορίζει στο ελάχιστο το νοηματικό πε­ριεχόμενο του ποιήματος, εκφράζει κυ­ρίως ψυχικές καταστάσεις και διαθέσεις του ποιητή. Γι’ αυτό και η ποίηση αυτή, ιδιαίτερα ως καθαρή ποίηση, δημιουργεί ένα κλίμα ρευστό, θολό και συγκεχυμένο, που συνυπάρχει με μια έντονη διάθεση ρεμβασμού, μελαγχολίας, ονειροπόλησης και μυστικισμού, γ) για το συμβολιστή ποιητή και για τον οπαδό της καθαρής ποίησης, η γύρω μας αισθητή πραγματικότητα, δηλαδή τα πράγματα του εξωτερικού κόσμου, δεν έχουν από μόνα τους κανένα ποιητικό εν­διαφέρον.

Μπορούν όμως τα πράγματα και τα αντικείμενα του εξωτερικού κό­σμου να συσχετισθούν με τις ψυχικές κα­ταστάσεις και διαθέσεις του ποιητή. Έτσι, μια γκρίζα, συννεφιασμένη και βροχερή μέρα, κάτι δηλαδή που υπάρχει έξω από τον ποιητή, γίνεται ένα σύμβολο που εκφράζει τη δική του γκρίζα και θλιμμένη ψυχική κατάσταση. Ένα παράδειγμα συμβολιστικής ποίησης (και, συνεπώς, και καθαρής) είναι το ποίημα του Τέλλου Άγρα «Αμάξι στη βροχή». Πράγματι, το ποίημα αυτό έχει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσμα­τα του συμβολισμού και της καθαρής ποίη­σης: α) έχει έναν καθαρά μουσικό, υποβλητικό και χαμηλόφωνο τόνο· είναι ποίηση που δε φωνάζει, δε ρητορεύει, δεν έχει τίποτε το ηχηρό και μεγαλόστομο β) αρέσκεται στη δημιουργία και την έκφρα­ση μιας ρευστής, διάχυτης και ακαθόρι­στης ποιητικής ατμόσφαιρας γ) τα πράγματα, τα αντικείμενα, ό,τι υπάρ­χει έξω από μας (π.χ. η άμαξα στο συγκε­κριμένο ποίημα), μεταβάλλονται σε σύμ­βολα, για να εκφραστούν ψυχικές-συναισθηματικές καταστάσεις δ) απουσιάζει ολοκληρωτικά η προβολή ιδε­ών, υψηλών νοημάτων και αφηρημένων εννοιών η έλλειψη αυτή αναπληρώνεται από την έκφραση ρευστών ψυχικών κατα­στάσεων ε) χαρακτηρίζεται από μια τάση προς τη σπάνια και ασυνήθιστη λέξη, τάση που καταλήγει σε επιτήδευση, λεξιθηρία (=αναζήτηση σπάνιων λέξεων, εξεζητημέ­νων εκφράσεων) και μανιέρα επιτήδευ­ση στο ύφος)· αυτή η τάση λεξιθηρίας φαίνεται στο συγκεκριμένο ποίημα στις λέξεις περικοκλάδες βαθουλές, ανώφλια, αγκωνιές, ανεμοπέραστες, έντρομες θύ­μησες. (Βλ. Συμβολισμός). Κάθαρση Ο όρος «κάθαρση» καθιερώθηκε από τον Αριστοτέλη («κάθαρσις»). Όπως είναι γνω­στό, στο βιβλίο του Περί Ποιητικής, ο Αρι­στοτέλης μάς έχει δώσει τον περίφημο ορι­σμό της τραγωδίας. Η τελευταία λέξη σ’ αυ­τόν τον ορισμό είναι ο όρος «κάθαρση» («…δι’ έλέου καί φόβου περαίνουσα τήν των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν»). Βέ­βαια, η λέξη δε χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Αριστοτέλη. Προϋπήρχε στο λεξιλόγιο της μυστηριακής λατρείας, όπως επίσης και στο λεξιλόγιο της υποτυπώδους για την εποχή εκείνη ιατρικής. Ο Αριστοτέ­λης, όμως, είναι ο πρώτος που χρησιμοποίη­σε τη λέξη με μεταφορική σημασία και τη συ­σχέτισε με το καλλιτεχνικό φαινόμενο γενι­κά και ειδικά με το θέατρο.

Ο Πωλ Βαλερύ (Ambroise-Paul-Toussaint-Jules Valéry, 30 Οκτωβρίου 1871 – 20 Ιουλίου 1945) ήταν Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και φιλόσοφος.

Ο Αριστοτέλης, όμως, παρ’ όλο που αποφά­σισε να χρησιμοποιήσει τη λέξη στον καίριο ορισμό του για την τραγούδια, δε φρόντισε ο ίδιος να επεξηγήσει και να διευκρινίσει με ποιο συγκεκριμένο νόημα (μεταφορικό) χρη­σιμοποιεί αυτόν τον όρο στο έργο του. Αυτή η «σιωπή» του Αριστοτέλη είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν διάφορες θεωρίες και ερμη­νείες, σχετικά πάντα με την έννοια της αρι­στοτελικής κάθαρσης. Θα πρέπει, πάντως, να διευκρινιστεί ότι το κοινό στοιχείο αυτών των διαφορετικών θεωριών είναι ένα και μόνο: όλες γενικά διερευνούν και αναζητούν να φω­τίσουν τον τρόπο με τον οποίο η τέχνη γενικά επενεργεί επάνω στον άνθρωπο/θεατή ή τον άνθρωπο/αναγνώστη. Αυτό, εξάλλου, είναι και το ουσιαστικό θέμα και πρόβλημα που πρώτος έθεσε στον κόσμο ο Αριστοτέλης, χω­ρίς όμως ο ίδιος να το φωτίσει επαρκώς. Μια πρώτη άποψη που υποστηρίχθηκε για το νόημα του όρου «κάθαρση» είναι η ακό­λουθη: το θέατρο και γενικότερα η τέχνη επε­νεργεί πάνω στον άνθρωπο λυτρωτικά. Όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο Ε. Π. Παπανούτσος, «η Τέχνη ενεργεί λυτρωτικά· αλαφρώνει το βάρος, ανακουφίζει τον πόνο, μας κάνει να λησμονούμε τα δεινά της ζωής, γιατρεύει τις πληγές της».

Πιο συγκεκριμένα, για την έννοια της αρι­στοτελικής κάθαρσης, έχουν διατυπωθεί και οι εξής βασικές θεωρίες και αντιλήψεις: α) η παιδαγωγική-ηθική Η άποψη αυτή υποστηρίζει ότι ο θεατής της τραγωδίας εξοικειώνεται με δύο επικίνδυνα πάθη, το φόβο και τον έλεο, και μαθαίνει να τα αισθάνεται χωρίς υπερβολές και νοσηρές ακρότητες. Τα όσα δηλαδή έντονα πάθη ζει ο θεατής της τραγωδίας, μαθαίνει να τα με­τριάζει και να τα χειραγωγεί ο ίδιος στη ζωή. Επομένως, η τέχνη διαπαιδαγωγεί τον άν­θρωπο, τον βελτιώνει, τον κάνει καλύτερο και, τελικά, τον ηθικοποιεί. β) η ψυχο-φυσιολογική Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ο θεατής της τραγωδίας νιώθει την ψυχή του να πλημμυρίζει από τα έντονα πάθη των ηρώων. Ταυ­τόχρονα, όμως, η δύναμη της τέχνης σε όλα αυτά τα ψυχοφθαρτικά πάθη ανοίγει και προσφέρει στον άνθρωπο μια εκτονωτική και ανακουφιστική διέξοδο: με το τέλος, τη λύση της τραγωδίας, τα έντονα πάθη που συγκλόνισαν την ψυχή του θεατή, ξεθυμαίνουν και χαλαρώνουν. Στην ψυχή του ανθρώπου αποκαθίσταται και πάλι η ηρεμία, δηλαδή η εσωτερική του καταπράυνση. Έτσι, η τέχνη της τραγωδίας λειτουργεί σα φάρμακο που επαναφέρει την υγεία της ψυχής. γ) η ηθικο-αισθητική.

Η θεωρία αυτή πλησιάζει ίσως, περισσότερο απ’ τις προηγούμενες, το πραγματικό νόημα της αριστοτελικής κάθαρσης. Υποστηρίζει ότι τα όσα αισθάνεται ο θεατής της τραγω­δίας και τα όσα τον συγκλονίζουν είναι πά­θη «καθαρμένα», ανήκουν δηλαδή στην πε­ριοχή της καλλιτεχνικής και αισθητικής λει­τουργίας. Βοηθούν το θεατή να συλλάβει το βαθύτερο νόημα της ζωής και της μοίρας του ανθρώπου. Δεν τον κατεβάζουν στο επίπεδο των άλογων, των σφοδρών και των τυφλών παθών. Αντίθετα, ο άνθρωπος/θεατής, μέσα από την αισθητική συγκίνηση που νιώθει, υψώνεται σε μιαν ανώτερη ηθική και πνευ­ματική σφαίρα, κατορθώνοντας έτσι να συμ­φιλιώσει μέσα του τα αντίμαχα στοιχεία της ψυχής του (=το λόγο και το πάθος) και να κερδίσει την εσωτερική του γαλήνη.

(Όλα τα λήμματα από το Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων θα δημοσιευθούν εν καιρώ εικονογραφημένα ΕΔΩ)

Πηγή: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων. Παρίσης Ιωάννης, Παρίσης Νικήτας, εκδόσεις Ο.Ε.Δ.Β.