Η κρίση και η γνώση

http://itoday2.wordpress.com/2012/05/01/%CE%B7-%CE%BA%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CE%B3%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B7/

Posted 01/05/2012 by Itoday in προβληματισμοί, εκπαίδευση.
Με επισήμανση: Λούβρης.

Σπύρος Ν. Πνευματικός,
Καθηγητής Μαθηματικών Πανεπιστημίου Πατρών

Η ανταπόκρισή μου σε αυτό που μου ζητήθηκε, δηλαδή να μιλήσω από αυτό το βήμα για τους θεσμούς, την κρίση και τη λύση, αποτελεί για μένα πρόκληση. Θα ήταν εύκολο να μιλήσω για τη λύση ενός μαθηματικού προβλήματος, αλλά αυτό που μου ζητήθηκε είναι πιο περίπλοκο. Και θα το κάνω. Δεν μπορώ όμως να μείνω ανεπηρέαστος από τις μαθηματικές μου αντιλήψεις και συλλογιστικές.

Θα σας πω λοιπόν ότι, ένα σπουδαίο μαθηματικό πρόβλημα συνίσταται στη μελέτη της εξέλιξης των συστημάτων, των Δυναμικών Συστημάτων όπως λέμε στη γλώσσα μας. Δυναμικό Σύστημα είναι κάθε σύστημα, φυσικό, βιολογικό, οικολογικό, οικονομικό, κοινωνικό, που εξελίσσεται στο χρόνο. Και ένα σημαντικό ζητούμενο είναι η πρόβλεψη της εμφάνισης κρίσιμων σημείων κατά την εξέλιξή του, που στην ηρακλείτεια αντίληψη καλούνται σημεία καταστροφής: κατά+στρέφω.

Όταν ένα σύστημα δεν μπορεί να επιβιώσει στη χαρακτηριστική που διέπει την ύπαρξή του τότε στρέφει την εξελικτική του πορεία προς μια νέα χαρακτηριστική από την οποία απορρέει μια νέα μορφή ύπαρξης. Για παράδειγμα, αυτό επιβάλλει η φύση στην κάμπια που γίνεται πεταλούδα. Όμως υπάρχει μια στιγμή που έχει πάψει να είναι κάμπια και δεν έχει γίνει ακόμα πεταλούδα. Αυτό είναι το κρίσιμο σημείο, το σημείο κατά+στροφής. Αυτή τη φευγαλέα κρίσιμη στιγμή, αν προσέξεις, αποκτάς τη Γνώση.

Οι ελληνικές λέξεις όχι μόνο σημαίνουν αλλά εμπεριέχουν τον ορισμό του νοήματός τους. Έτσι, αποκαθίσταται στερεή σύνδεση του εσωτερικού λόγου (της σκέψης) με τον εξωτερικό λόγο (της γλώσσας), όπως έλεγε ο Αριστοτέλης. Κάποτε, λένε, ένας κινέζος αυτοκράτορας ρώτησε τον Λάο Τσε (το δάσκαλο του Κομφούκιου): τι πρέπει να κάνω για να έχω απόλυτη εξουσία στο Λαό μου; Και εκείνος απάντησε: να αποσυνδέσεις τις λέξεις από το νόημα τους.

Οι ελληνικές λέξεις είναι πολλαπλά φορτισμένες. Περιέχουν στρώσεις νοημάτων. Σε προκαλούν να ανακαλύψεις, το υπαινικτικό κάτω από το προφανές, το απόρρητο κάτω από το ρητό, αυτό το απόρρητο που παραμένει παντοτινά απόρρητο σε όσους βολεύονται σε επιφανειακές διαδρομές. Στην καθαρότητα του λόγου ενός πολιτικού, αλλά και κάθε ανθρώπου, αντικατοπτρίζεται η ειλικρίνεια και η πρόθεση της σκέψης του. Το αισθητήριο ενός λαού μπορεί εύκολα να το αντιληφθεί και να αποκαλύψει τη στερεή σχέση λόγου και σκέψης, άρα πρόθεσης. Αρκεί να μην διακατέχεται από ανασφάλεια ή υστερόβουλες επιδιώξεις.

Η λέξη κρίση, για παράδειγμα, σημαίνει την κατάσταση έκτακτης ανάγκης που διαλύει βίαια κάθε ψευδαίσθηση ασφάλειας και θαλπωρής. Σημαίνει επίσης τη δοκιμασία του καθενός, την ευκαιρία να χωριστούν οι αμνοί από τα ερίφια. Βαθύτερα, σημαίνει Γνώμη και Γνώση, αυτή που δίνει τη δυνατότητα να διακρίνουμε προθέσεις από πράξεις, συγκεκριμένες συμπεριφορές από ευχολόγια.

Σε κάθε γενιά αντιστοιχεί τουλάχιστο μια μεγάλη ανατροπή. Ο ιστορικός του μέλλοντος θα διακρίνει τρεις διαφορετικές στάσεις απέναντι στη σημερινή κρίση:

Η πρώτη στάση είναι η ιδιωτική. Οι θιασώτες της την ονομάζουν ρεαλιστική. Δηλώνουν ότι δεν φέρουν ευθύνη για όσα συνέβησαν. Ψάχνουν υπόστεγο να λουφάξουν ώστε να παραμείνουν στεγνοί στην καταιγίδα, κοιτάζοντας να επωφεληθούν από την κρίση. Βγάζουν το κομπόδεμά τους στο εξωτερικό. Ποντάρουν στην κατάρρευση της χώρας για να αγοράσουν κατόπιν τα πάντα. Ηδονίζονται να ρητορεύουν για καταστροφές αλλά προσβλέπουν σε αυτές.

Η δεύτερη στάση διαθέτει μια αγνότητα η οποία φτάνει στον παιδισμό. Οι υποστηρικτές της εμπιστεύονται κάθε επιτήδειο που τους χαϊδεύει τα αυτιά και υποταγμένοι στη μοίρα τους θυμίζουν το στίχο του Σολωμού: «Δυστυχισμένε μου λαέ, καλέ κι αγαπημένε, πάντοτε ευκολόπιστε και πάντα προδομένε.».

Η τρίτη στάση είναι η δημιουργική. Αυτοί που την ενστερνίζονται αντιμετωπίζει την κρίση σαν ένα σοκ που συνταράζει αλλά δεν διαλύει, που αφυπνίζει και ενδυναμώνει τις ευγενέστερες κοινωνικές αρετές. Την αλληλεγγύη απέναντι στον κατακερματισμό της πίστης. Πως το μέλλον για να υπάρξει απαιτείται να είναι συλλογικό. Όσοι αντιδρούν συλλογικά και δημιουργικά στις κρίσεις δεν αναλώνονται σε ευχολόγια. Προχωρούν σε συγκεκριμένες δράσεις και χαράζουν νέες προοπτικές.

Η λέξη θεσμός προέρχεται από το ρήμα τίθημι, δηλαδή θέτω, επιβάλλω. Αλλά και τη λέξη Θέμις που σήμαινε αφενός τη θεότητα που απέδιδε δικαιοσύνη καθ’ υπαγόρευση του Δία και αφετέρου αυτή καθαυτή την έννοια της δικαιοσύνης. Αρχικά είχε τη σημασία των νόμων που ήταν χαραγμένοι σε μαρμάρινες πλάκες για να τους βλέπουν καθημερινά οι πολίτες. Στην αττική διάλεκτο πήρε τη σημερινή της σημασία δηλώνοντας τους κανόνες δικαίου ή το εξουσιαστικό όργανο που γίνεται καθεστώς δια νόμου.

Οι θεσμοί εκδικούνται όταν αποσυνδεθούν από την κοινωνική πραγματικότητα, όταν δεν βρίσκουν τον απαιτούμενο σεβασμό και τη δέουσα ανταπόκριση ή όταν δεν είναι με σοφία χαραγμένοι στα θεμέλια της κοινωνίας.

Οι θεσμοί, αρκετές φορές, όταν έχουν περιβληθεί τον τύπο κανόνων δικαίου που επιβάλλουν κυρώσεις αποτελούν τροχοπέδη στην ανάπτυξη των κοινωνιών. Πλην όμως περιέχουν εν σπέρματι και τη δυναμική για την ανατροπή τους όταν υπάρξει μια συνισταμένη ισχυρή κοινωνική βούληση. Σε αυτή την περίπτωση δημιουργείται εξωθεσμός ή αλλιώς εξωθεσμικοί κανόνες οι οποίοι από τη συχνή και πυκνή επανάληψή τους δημιουργούν νέους θεσμούς. Αυτό το αέναο της δημιουργίας, ανατροπής, επαναδημιουργίας των θεσμών είναι που προάγει την κοινωνία.

Οι θεσμοί δεν είναι λοιπόν ένα μουσειακό αντικείμενο, ούτε πάπυρος κλεισμένος σε βιβλιοθήκη, αλλά ζωντανό και συνεχώς εξελισσόμενο κομμάτι της κοινωνικής πραγματικότητας που συμβαδίζει μαζί της. Και κάποιες φορές προπορεύεται, με την προϋπόθεση ότι οι κοινωνίες επιλέγουν και εμπιστεύονται φωτισμένους, ειλικρινείς και διορατικούς ηγέτες. Ο αληθινός πολιτικός έχει την ικανότητα να αφουγκράζεται τις ανάγκες της κοινωνίας και να προετοιμάζει θεσμούς που θα ανταποκρίνονται σε αυτές τις ανάγκες. Οι πολίτες εφόσον ενστερνιστούν αυτές τις ανάγκες, τελικά είναι αυτοί οι ίδιου που δημιουργούν τους θεσμούς.

Θα τολμήσω να πω ότι, σε ότι αφορά την εξέλιξη του οικονομικού συστήματος της χώρας μας, αλλά και της Ευρώπης, το σημείο καταστροφής βρίσκεται ήδη πίσω μας, έχει μπει στη σφαίρα του χθες, του παρελθόντος. Η χαρακτηριστική άλλαξε, μπήκαμε στη νέα μορφή, σε άλλη σελίδα. Απλά, δεν την έχουμε ακόμη αναγνωρίσει, ούτε χαρτογραφήσει, ούτε συνειδητοποιήσει. Δυσκολεύομαι όμως να αναφερθώ στο σημείο της κοινωνικής καταστροφής που μάλλον βρίσκεται μπροστά μας, ίσως στο άμεσο μέλλον. Κατά κανόνα, διάδοχος μιας οικονομικής κρίσης είναι η κοινωνική κρίση. Και πίσω από μια οικονομική κρίση, άρα και κοινωνική κρίση, συνήθως κρύβεται μια πολιτική ανεπάρκεια και μια πολιτισμική σύγχυση, που οδηγούν σε κρίση θεσμών και αξιών. Φοβάμαι ότι, τώρα πια, οι πολιτικές επιλογές και πράξεις, όποιες και αν είναι αυτές, δεν μπορούν να συμβιβαστούν εύκολα με το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Η ανθρωπότητα έχει εισέλθει πλέον σε μια νέα εποχή που όμοια της δεν έχουμε ξαναζήσει. Το ιστορικό και κοινωνικό γίγνεσθαι, έτσι όπως μέχρι σήμερα το γνωρίζαμε, δεν θα είναι πλέον το ίδιο. Νέες συνθήκες θα διαμορφωθούν, ακόμη και στη διακυβέρνηση των κρατών.

Οι στιγμές που ζούμε είναι βαθύτατα ιστορικές αφού ήδη έγινε μια μεγάλη τομή στον ιστορικό χρόνο. Με βάση τα θετικά και τα αρνητικά των θεσμών που είχαν δημιουργηθεί μέχρι σήμερα και καθόριζαν την πορεία, την τύχη και τη μοίρα των ανθρώπων, νέοι θεσμοί θα αναπτυχθούν. Τώρα χρειάζονται ηγέτες οι οποίοι θα δίνουν οράματα και στόχους που θα ενστερνίζονται οι πολίτες. Απαιτούνται θεσμοί που πλέον θα βασίζονται στο χρέος προς τον άνθρωπο. Τον ξεχασμένο, τον παραμελημένο, τον εξουθενωμένο και προδομένο Άνθρωπο. Έτσι, όπως ακριβώς το είπε ο Σεφέρης: “Σ’ αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει ν’ αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται. Όταν στο δρόμο της Θήβας, ο Οιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα, κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα.”

Η λέξη κρίση σημαίνει λοιπόν Γνώση, αυτή που είναι ερμητικά κλεισμένη εκεί όπου επιτελείται η ηρακλείτεια καταστροφή. Αλλά, σημαίνει και Γνώμη, δηλαδή γνώμονα που υπαγορεύει τις νέες αρχές οι οποίες θα τεθούν στο κοινωνικό σύνολο, τους νέους θεσμούς. Όμως, η απόκτηση της Γνώσης και η διαμόρφωση ορθής και έγκυρης Γνώμης προϋποθέτει την Παιδεία. Αυτή που θεσμικά είναι κατοχυρωμένη σε κάθε Σύνταγμα και αποτελεί τη βάση για την ανάπτυξη και ενδυνάμωση της κρίσης, του ορθολογισμού και εν τέλει της ευθυκρισίας. Αλλά, παρότι στην Εκπαίδευση έχουν γίνει βήματα πολλά, εντούτοις η Παιδεία, ως ανάγκη ατομική και κοινωνική, είναι μάλλον παραμελημένη. Οι σύγχρονες κοινωνίες πορεύονται περισσότερο με την εξειδίκευση και ελάχιστα με τη μόρφωση και, έτσι, οι νέοι ξεκινούν τη ζωή τους υποταγμένοι, σε μεγάλο βαθμό, σε μετρήσιμα μεγέθη. Σωστά έχει λεχθεί ότι τα μετρήσιμα μεγέθη είναι η αποτύπωση της ζωής στον υπολογιστή, ενώ τα μη μετρήσιμα, που συμβαίνει να είναι τα ποιοτικά, εκφράζουν την ίδια τη ζωή.

Δεν θα πάρω το προνόμιο να πω εγώ τί θεσμοί χρειάζονται και ποιες είναι οι απλές πολιτικές κινήσεις που πρέπει και αξίζει να γίνουν για τους νέους της χώρας μας, άρα για την ίδια τη χώρα μας. Το λένε οι ίδιοι οι νέοι, αρκεί να μπορούμε να τους ακούσουμε, να αντιληφθούμε τις ανάγκες και τις αγωνίες τους. Γιατί οι νέοι αυτής της χώρας, στους οποίους άλλωστε εναποθέτουμε τις ελπίδες μας για το μέλλον, έχουν πιο όμορφα όνειρα από αυτά που τους κληροδοτήσαμε. Σ’ αυτή την άλλη πορεία, εκ των πραγμάτων, το πιο δύσκολο έργο θα επωμιστούν οι αφανείς και άγνωστοι δάσκαλοι που αυτή την κρίσιμη στιγμή ενδυναμώνουν την γνώση τους, την κρίση τους, την πίστη τους. Αυτοί που συνειδητά αφιερώνουν τις δυνάμεις τους στους νέους και στην Παιδεία. Αυτό είναι το χρέος μας απέναντι σε εκείνους που έχουν φύγει και αυτούς που δεν έχουν ακόμη γεννηθεί.

 

[Ομιλία στο Συνέδριο

“Από την Κρίση στη Λύση”/ “Νέα Πρότυπα: Αναγκαίες Θεσμικές Αλλαγές”,

Πολεμικό Μουσείο Αθηνών, 11.2.2012]

The Pieta   by Michelangelo Buonarroti