Μεγάλη Παρασκευή
«Σήμερον κρεμᾶται ἐπί ξύλου, ὁ ἐν ὕδασι τήν γῆν κρεμάσας (τρίς). Στέφανον ἐξ ἀκανθῶν περιτίθεται, ὁ τῶν Ἀγγέλων Βασιλεύς. Ψευδῆ πορφύραν περιβάλλεται, ὁ περιβάλλων τόν οὐρανόν ἐν νεφέλαις. ῾Ράπισμα κατεδέξατο, ὁ ἐν Ἰορδάνῃ ἐλευθερώσας τόν Ἀδάμ. ῞Ηλοις προσηλώθη, ὁ Νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας. Λόγχῃ ἐκεντήθη, ὁ Υἱός τῆς Παρθένου. Προσκυνοῦμέν σου τά Πάθη Χριστέ (τρίς). Δεῖξον ἡμῖν, καί τήν ἔνδοξόν σου Ἀνάστασιν».
Επιμέλεια: Ν.Τ.
The Crucifixion
Andrea Mantegna (1431-1506)
Έξι σκηνές των Παθων. Μ.Βλατάδων β΄μισό 14ου αι.
Μεγάλη Εβδομάδα: η σημαντικότερη περίοδος της ορθόδοξης λατρείας
http://noctoc-noctoc.blogspot.com/2012/04/blog-post_02.html
Η συνταρακτικότερη εβδομάδα της ανθρώπινης ιστορίας είναι αναμφίβολα η Μεγάλη Εβδομάδα. Βαθύτατα θεολογική και ιδιαίτερα κατανυκτική αποτελεί πηγή ανανέωσης και ψυχικής καθάρσεως για όλους τους χριστιανούς, οι οποίοι μετέχοντες στις ιερές ακολουθίες των ημερών αυτών βιώνουν το μυστήριο της λυτρώσεως του ανθρώπινου γένους και του καθενός μας.
Λέγεται Μεγάλη Εβδομάδα όχι γιατί έχει περισσότερες μέρες, αλλά «επειδή μεγάλα ημίν γέγονεν κατορθώματα, η χρονιά του διαβόλου τυραννίς κατελύθη, ο θάνατος εσβέσθη, η αμαρτία ανηρέθη, η κατάρα κατελύθη, ο παράδεισος ηνεώχθη», όπως προσφυώς αναφέρει ο ιερός Χρυσόστομος.
Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα σε συνδυασμό πάντοτε με την πανευφρόσυνη γιορτή του Πάσχα αποτελεί τη σημαντικότερη περίοδο της ορθόδοξης λατρείας. Είναι μία εβδομαδιαία μυσταγωγική πορεία, που οδηγεί τον πιστό στη βίωση του σωτήριου Πάθους του Χριστού και την πλήρωση της θείας περί τον άνθρωπον οικονομίας για τη σωτηρία του. Είναι εντελώς αδύνατο να επιτύχουμε την πνευματική μέθεξη στο μυστήριο του Σταυρού και να απολαύσουμε την εκ των ένδον θέα και μνήμη των γεγονότων των τελευταίων ημερών της επί γης παρουσίας του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού, έξω από τον ιερό χώρο της Εκκλησίας και χωρίς τη μετοχή μας στις πνευματικότατες εκκλησιαστικές ακολουθίες των ημερών της Μεγάλης Εβδομάδας με τα επιλεγμένα ιερά αναγνώσματα, και της σπάνιας ποιητικής ομορφιάς και δογματικής πυκνότητας ύμνους, οι οποίοι μας ανεβάζουν σε ψιλές σφαίρες πνευματικής κατάνυξης και ψυχικής ανάβασης.
Έξω από τον ιερό χώρο του ναού η Αγία Εβδομάδα, το Θείο Πάθος, ο Σταυρός γίνονται απλά λογοτεχνία, θέατρο, στοχαστική διάλεξη ή ευκαιρία επανάληψης λαογραφικών εθίμων. Μέσα στον ιερό χώρο της Εκκλησίας η Αγία Εβδομάδα γίνεται για τον χριστιανό μία συνοδοιπορία με τον Χριστό. Αν δε «συμπορευθώμεν αυτώ και συσταυρωθώμεν» δε θα μπορέσουμε ούτε και στην Ανάσταση να φθάσουμε μαζί του, «να συναναστηθώμεν», που σηματοδοτεί και τη δική μας ανάσταση από τη νέκρωση της αμαρτίας.
Αυτή η πορεία από το Πάθος της Σταυρώσεως στο υπέρλαμπρο φως της Αναστάσεως εμποδίζει τον χριστιανό να δει τη Μεγάλη Εβδομάδα μέσα σ’ ένα ζοφερό και καταλυτικό σκοτάδι, γιατί είναι ντυμένος με το ζεστό ένδυμα της χαρμολύπης. Σ’ αυτή την πνευματική πορεία που βρίσκεται πάντα κάτω από τη σκιά του Σταυρού και αντικρύζει στο βάθος τον φωτεινό λόφο της Αναστάσεως, οι Άγιοι Πατέρες έβαλαν μερικά σημάδια σαν ορόσημα, σαν σκαλοπάτια, που μας βοηθούν μ’ έναν ειδικό το καθένα τρόπο, να βιώσουμε από το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων μέχρι και το Μεγάλο Σάββατο το Θείο Πάθος, την πορεία του Κυρίου προς τη Σταύρωση, τη θεόσωμο ταφή και τη ζωηφόρο Ανάσταση.
Αυτά τα σημάδια είναι το τί έχει ορίσει η Εκκλησία να εορτάζεται, να θυμόμαστε κάθε μέρα αυτό που ακούμε στο συναξάρι, που διαβάζεται στον Όρθρο, ο οποίος τελείται το βράδυ της προηγούμενης μέρας (ο εσπερινός τελείται το πρωί της ημέρας). Έτσι τη Μεγάλη Δευτέρα η Εκκλησία μας προβάλλει την προσωπικότητα του πάγκαλου Ιωσήφ, ο οποίος με ο,τι υπέστη υπήρξε τύπος Χριστού και την ξερανθείσα άκαρπη συκή, για να μας θυμίζει ότι στη ζωή μας πρέπει να παράγουμε έργα και καρπούς πνευματικούς. Τη Μεγάλη Τρίτη «της των δέκα παρθένων παραβολής μνείαν ποιούμεθα», για να μας διδάξει η Εκκλησία την ανάγκη της πνευματικής προετοιμασίας και της εγρήγορσης αλλά και της ελεήμονος προσφοράς, που αρνήθηκαν οι πέντε φρόνιμες στις πέντε μωρές παρθένες. Παραινετικά η Εκκλησία μας μας προτρέπει να μιμηθούμε τις φρόνιμες παρθένες με τον υπέροχο ύμνο του Νυμφίου: «βλέπε ουν, ψυχή μου, μη τω ύπνω κατενεχθής, ίνα μη τω θανάτω παραδοθής και της βασιλείας έξω κλειθείς».
Την Μεγάλη Τετάρτη προβάλλεται η μετάνοια της αμαρτωλής γυναίκας, που γνώρισε την αληθινή μετάνοια ως σύμβολο ελπίδας για κάθε αμαρτωλό και για να κεντρισθεί και η δική μας βούληση γι’ αυτή τη σωτήρια μεταστροφή. Ψάλλεται το επίκαιρο και τόσο δημοφιλές τροπάριο, που έγραψε η μοναχή Κασσιανή: «Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή…». Η Αγία και Μεγάλη Πέμπτη είναι αφιερωμένη στον Ιερό Νιπτήρα, που μας διδάσκει την ταπεινοφροσύνη. Στον Μυστικό Δείπνο στον οποίο ο Χριστός συνέστησε το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και εγκαινίασε την πραγματική κοινωνία με τον Σωτήρα μας, στην υπερφυά προσευχή του Χριστού στο όρος των ελαιών και την προδοσία του Ιούδα, που σηματοδοτεί την αρχή του Πάθους του Κυρίου μας. Τη Μεγάλη Παρασκευή (ημερολογιακά τη Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ) έχουμε κορύφωση του Θείου δράματος. Τελείται η «ακολουθία των Παθών», η οποία περιλαμβάνει αραιότατους εκκλησιαστικούς ύμνους μεταξύ των οποίων και το «Σήμερον κρεμμάται επί ξύλου» και αναγινώσκονται 12 Ευαγγέλια μέσα από τα οποία βιώνουμε όλους τους εξευτελισμούς, τη σταύρωση και τον θάνατο που υπέστη ο Κύριος μας δίνοντας τον εαυτό του «λύτρον αντί πολλών».
Το Μεγάλο Σάββατο (δηλαδή τη Μεγάλη Παρασκευή βράδυ) εορτάζεται η θεόσωμος ταφή και η εις Άδου Κάθοδος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού· (έχει προηγηθεί τη Μεγάλη Παρασκευή το πρωί η ακολουθία της Αποκαθηλώσεως του Κυρίου από τον Σταυρό). Το βράδυ τελείται στους ιερούς ναούς η ακολουθία του Επιταφίου και ψάλλονται τα υπέροχα εγκώμια: «Η ζωή εν τάφω…», «Άξιον εστίν…», και «Αι γενεαί πάσαι…» και γίνεται μέσα σε ατμόσφαιρα ευλάβειας και ιερής κατάνυξης η περιφορά του Επιταφίου, με τη συμμετοχή πλήθους κόσμου. Το Μεγάλο Σάββατο το πρωί τελείται ο εσπερινός της Αναστάσεως, αυτό που ο κόσμος ονομάζει Α’ Ανάσταση και ακούεται στους ναούς η προτροπή του ιερέως: «Ανάστα ο Θεός, κρίνων την γην…».
Τρισμακάριοι αυτοί που θα μπορέσουν την εβδομάδα αυτή να αφήσουν τις βιοτικές τους μέριμνες και ν’ αρχίσουν την ευλογημένη πορεία δίπλα στον πορευόμενο προς τα πάθος Χριστό: «δεύτε ουν και ημείς συμπορευθώμεν αυτώ και συσταυρωθώμεν και νεκρωθώμεν δι’ αυτ’ον ταις του βίου ηδοναίς» ίνα μη μείνωμεν έξω του Νυμφώνος Χριστού.
Του κ. Σταύρου Ολύμπιου
Διευθυντή του Γραφείου Ποιμαντικής Διακονίας
Από το περιοδικό «Παράκληση» της Ιεράς Μητροπόλεως Λεμεσού, Κύπρος
Μεταφέρθηκε στο διαδίκτυο από NOCTOC
ΤΟ ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΟΣ
ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ
Του Παναγιώτη Α. Ανδριόπουλου
http://www.i-m-patron.gr/keimena/papadiam_pasxa.html
Την Μεγάλη Παρασκευή ο υμνωδός, εκστατικός προ του μεγαλείου της θυσίας του Θεανθρώπου, αναφωνεί: «Ποῖα ἄσματα μέλψω τῇ σῇ ἐξόδῳ, οἰκτίρμον;» Η ποίηση και η μουσική της Μεγάλης Εβδομάδος είναι σίγουρα η κορύφωση της Ορθόδοξης Υμνογραφίας, που προσφέρει στον άνθρωπο την δυνατότητα βιώσεως της σιωπής, τη δυνατότητα βιώσεως του μυστηρίου της ανακεφαλαίωσης της σωτηρίας ανθρώπου και κόσμου, μέσα από τη λατρεία. Το «σήμερον» της θείας λατρείας, «σήμερον ὁ Χριστός παραγίνεται ἐν τῇ οἰκία τοῦ φαρισαίου», «σήμερον κρεμᾶται ἐπί ξύλου», «τήν σήμερον μυστικῶς ὁ μέγας Μωϋσῆς προδιετυποῦτο», αυτή η αμεσότητα, η παροντοποίηση των σωτηριωδών γεγονότων που συνδέονται με τα Πάθη του Χριστού, πραγματοποιείται με τα δρώμενα που προβλέπονται από το Τυπικό της Εκκλησίας – λιτάνευση της εικόνας του Νυμφίου, του Σταυρού, του Επιταφίου – αλλά κυρίως με το βασικότερο μέσον της εκκλησιαστικής μας λατρείας, τον λόγο του ύμνου, και το μουσικό ένδυμά του. Ο θεολογικός και πατερικός λόγος, γίνεται ποιητικός, γίνεται φωνή της Εκκλησίας, περιβεβλημένος, μάλιστα, το ελκυστικό ένδυμα της μελωδίας.
Η μελωδία υπάρχει για τον Λόγο, και όχι ως αυθυπόστατο καλλιτεχνικό μέσο. Σκοπός της δεν είναι η τέρψη ή η συναισθηματική διέγερση – τη Μεγάλη Εβδομάδα ιδιαίτερα ελλοχεύει ο κίνδυνος του συναισθηματισμού – αλλά η υποβοήθηση του λόγου να διεισδύσει στα βάθη της υπάρξεως, δημιουργώντας διάθεση προσευχητική, κατάνυξη και αυτομεμψία. Δεν είναι μουσική ακροάματος, αλλά λειτουργική. Διακονεί το μυστήριο του ένσαρκου Λόγου, επενδύοντας τον θεολογικό λόγο, για να μπορεί το σώμα της Εκκλησίας να «πλέκει» στον Θεό Λόγο «ἐκ λόγων μελωδίαν». Γι’ αυτό και δεν βρήκαν στην Ορθόδοξη Λατρεία ποτέ θέση τα μουσικά όργανα. Στην Εκκλησία, «όργανο» γλυκύφθογγο του Αγίου Πνεύματος γίνεται ο πιστός, με την καθαρή καρδιά του. «Αὐτός ὁ ἄνθρωπος, ψαλτήριον γενόμενος», όπως λέει ο Μέγας Αθανάσιος. Αλλά ούτε και άλλες νεωτερίζουσες μορφές αποδόσεως των ύμνων έχουν θέση στην Ορθόδοξη Λατρεία.
Ο κυρ-Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, εραστής της γνήσιας Βυζαντινής μουσικής, προβαίνει σε διάφορα έργα του (άρθρα, διηγήματα, «αποσπάσματα σκέψεων») στην διατύπωση καίριων παρατηρήσεων για τα μέλος της Μ. Εβδομάδος.
Στα 1893 έγραψε σε αθηναϊκή εφημερίδα για το περιώνυμο τροπάριο της Κασσιανής: "Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα γυνή…».
«…Ὅσῳ λαμπρόν καί ὑψηλόν ἀπό ἄποψιν ποιήσεως, τοσοῦτῳ περιπαθές κ’ ἐν σεμνότητι εὔστροφον ὑπό ἔποψιν μέλους. Μέλος δ’ ἡμεῖς ἐννοοῦμεν τό Βυζαντινόν, διότι ἡ ποίησις καί ὁ ρυθμός αὐτός τοῦ τροπαρίου, ὡς καί ὅλων τῶν τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος, ἔχει τονισθεῖ ὑπό ἀρχαιοτάτου μουσικοσυνθέτου, συνδυάσαντος τόν ρυθμόν τῶν στίχων μέ τοῦ μέλους τήν ἀφελῆ χάριν. Δέν χωρεῖ λοιπόν εἰς ταῦτα οὐδείς νεωτερισμός, οὐδεμία καινοτομία τετραφωνική ἤ πολυφωνία, ὡς τήν σήμερον ἀποπειρῶνται τοῦτο καινοτόμοι τινές. Δέν εἶνε δυνατόν νά τονίσῃ τις σήμερον αὐτό καλλίτερον ἤ ὁ ποιητής τοῦ τροπαρίου ὁ καί μελοποιός τυγχάνων. Ὥστε κατά τάς ἡμέρας τουλάχιστον ταύτας ἄφετε τήν μονοφωνίαν τῆς Βυζαντινῆς καί μή μιγνύετε ἐν αὐτῇ ξενισμούς, οἵτινες δέν εἶνε ἄλλο παρά αὐτόχρημα βεβήλωσις τοῦ ἀγνοῦ θρησκευτικοῦ Βυζαντινοῦ μέλους…»
Η Μεγάλη Εβδομάδα είναι ίσως η σημαντικότερη περίοδος του Λειτουργικού έτους. Τα σωτηριώδη γεγονότα είναι φρικτά. Οι ύμνοι της Εκκλησίας οδηγούν τους πιστούς σε κατάνυξη και συντριβή. Γι’ αυτό το μέλος πρέπει να είναι σεμνοπρεπές, λιτό, αλλά ταυτόχρονα και δυναμικό, ώστε να δεσπόζει μέσα στη λατρεία. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλά μέλη της Μεγάλης Εβδομάδος φέρουν, στα μουσικά χειρόγραφα, την ένδειξη «μέλος ἀρχαῖον». Κι αυτό το μέλος μας πάει πολύ πίσω και μας συνδέει με ήχους κι εποχές βυζαντινές και, γιατί όχι, ίσως και πρωτοχριστιανικές, καθώς πολλά στοιχεία της αρχαίας Εκκλησίας διασώζονται μέχρι σήμερα στην Μεγάλη Εβδομάδα, όπως π.χ. τα αντίφωνα της Μεγάλης Παρασκευής.
Στηριζόμενος ο Σκιαθίτης στην εκκλησιαστική και μουσική μας παράδοση υποστηρίζει ότι σε κάθε αρχαία και σεμνή μουσική «τό μέλος ἀνάσσει, ὁ δὲ ρυθμός ὑπουργεῖ». Ο Παπαδιαμάντης περιγράφει με ένθεο ζήλο την μοναδικότητα της Ακολουθίας της Μεγάλης Παρασκευής:
«…Ἀλλά μετά προσοχῆς κατόπιν παρακολουθήσατε τούς ἀπαραμίλλους τῶν μελῳδῶν ὕμνους ψαλλομένους ἐξόχως κατανυκτικά, οἵτινες καί ὡς ποίησις καί ὡς μέλος θά παραμείνωσιν ἐσαεί ἀθάνατα μνημεῖα τῆς Βυζαντίδος μούσης. Ἡ τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς ἀκολουθία εἶνε ἡ μόνη ἥτις περιλαμβάνει τόσην ποικιλίαν τροπαρίων ἀρμονικῶς καί μετά σπανίας χάριτος ἐναλλασσομένων τῶν ὀκτὼ ἤχων, οἵτινες ὅλοι ἀπόψε ψάλλουσιν ἐκθάμβως καί ἐπηρμένως ὑπέρ τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς τόν πειστικώτερον τῶν ρητορικῶν λόγων. Τά λεγόμενα Ἀντίφωνα σεμνοπρεπῆ καί κατανύττοντα, ἀναφερόμενα δέ εἰς τά Πάθη τοῦ Σωτῆρος καθιστῶσι μελωδικωτάτην καί λίαν ἐπαγωγόν τήν ἀκολουθίαν ταύτην, δεξιώτατα ποικίλλοντα εἰς ρυθμούς καί ἤχους καί μεταπίπτοντα ἐν μαγευτικῇ ἀντιθέσει ἀπό τοῦ χρωματικοῦ εἰς τό διατονικόν.
Μετά τό τέλος τοῦ ἐξοχωτέρου τῶν τροπαρίων «Σήμερον κρεμᾶται ἐπί ξύλου» ψάλλονται εἰς φαιδρόν ἦχον δ’ οἱ Μακαρισμοί, διότι ἐν τούτοις μεγάλην χαράν αἰσθανόμενος ὁ μελωδός χαίρει ὅτι διά τῶν τοῦ Χριστοῦ παθημάτων ἐσώθη ὁ ἄνθρωπος καί μετ’ εὐφροσύνης ἀνακράζει: «Ἐσταυρώθης δι’ ἐμέ, ἵνα ἐμοί πηγάσης τήν ἄφεσιν, ἐλογχεύθης τήν πλευράν, ἵνα κρουνούς ἀφέσεως ἀναβλύσῃς μοι».
Οι ακολουθίες της Εκκλησίας μας, διακρίνονται για την έξαρση την κατανυκτική, αλλά και για την σεμνή μεγαλοπρέπειά τους. Οι ύμνοι της Μεγάλης Εβδομάδος είναι γλυκείς, χωρίς να διέπονται από οποιονδήποτε συναισθηματισμό, είναι αβίαστοι ρυθμού και μέλους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν απαιτούν την δέουσα προσοχή από τους ψάλτες, είναι περιπαθείς, χωρίς βέβαια να εξάπτουν τα γήινα πάθη, αλλά να διεγείρουν προς πόθον του Πάθους του Χριστού, είναι ποιητικότατοι, αλλά πάνω απ’ όλα είναι θεόπνευστοι.
Ο Παπαδιαμάντης χαρακτηρίζει τους ύμνους του Επιταφίου ως «παθητικά ἄσματα». Ακριβώς διότι βιώνει τον λόγο του αγίου Ιγνατίου του Θεοφόρου: «ὁ ἐμός ἔρως ἐσταύρωται». Και μαζί με τον άνθρωπο πάσχει και η φύσις «ἐν Σταυρῷ καθορῶσα τόν Κύριον». Για τον Παπαδιαμάντη την ώρα του Επιταφίου «καί ἡ θάλασσα φλοισβίζουσα καί μορμύρουσα παρά τόν αἰγιαλόν ἐπαναλάμβανε “οἴμοι γλυκύτατε Ἰησοῦ!”»
Εξαιρετικά σημαντικές είναι και οι παρατηρήσεις του Παπαδιαμάντη για τον τρόπο της εμμελούς απαγγελίας των αναγνωσμάτων από τους ιερείς και τους ψάλτες. Στο θέμα αυτό σήμερα παρατηρείται μεγάλη ακαταστασία και σύγχυση λόγω άγνοιας ή επιδειξιομανίας. Ο Παπαδιαμάντης είναι πεπεισμένος ότι διά του λογαοιδικού τρόπου της εκκλησιαστικής μουσικής «κατέστησαν γνωριμώτερα εἰς τάς ἀκοάς καί τά λόγια τῶν θείων Εὐαγγελίων, ὡς καί τοῦ Ἀποστόλου. Ὁ λογαοιδικὸς οὗτος τρόπος τῆς ἀπαγγελίας, εἶναι ἀρχαιότατος ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, καὶ εἶναι γνησίως Ἑλληνικός, ὅπως φαίνεται καὶ εἰς τὰ παλαιὰ δράματα.
Ὁ τρόπος οὗτος τῆς ἀπαγγελίας, διὰ τῆς παρατάσεως ὅλων μὲν τῶν συλλαβῶν, ἀλλὰ μάλιστα τῆς καταλήξεως ἑκάστης περιόδου ἢ ἑκάστου κώλου, σημαίνει καί μιμεῖται τὸ κήρυγμα, ἤτοι τὴν φωνὴν τοῦ κήρυκος, καὶ ἀνταποκρίνεται εἰς τὴν ἐντολὴν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, “κηρύξατε τὸ Εὐαγγέλιον πάσῃ τῇ κτίσει”.
Ἐθίζεται δὲ ν’ ἀπαγγέληται ὁ μέν Ἀπόστολος μετά τινος ποικιλίας τόνων καί φθόγγων, τὸ δὲ Εὐαγγέλιον ἁπλούστερον καὶ ὅλως ἀπερίττως».
Ήδη από την εποχή του Παπαδιαμάντη εμφανίσθηκαν κάποιοι «καινοτόμοι» ιερείς, οι οποίοι «κατήργησαν αὐθαιρέτως τόν λογαοιδικὸν τρόπον καὶ ἀπαγγέλλουσιν τὰς περικοπὰς τῶν θείων ρημάτων δι’ ἁπλῆς ἀναγνώσεως. Εἰς τοὺς τοιούτους ἱερεῖς πρέπει ν’ ἀπαγορευθῇ ἁρμοδίως ἡ καινοτομία αὕτη».
Για τον Παπαδιαμάντη πρωτοτυπία στις τέχνες της Εκκλησιαστικής παραδόσεως, στις λειτουργικές τέχνες, σημαίνει να μένει κανείς πιστός στους πρώτους τύπους της τέχνης αυτής. Η Εκκλησία για τον Παπαδιαμάντη έχει ένα παραδεδεγμένο τύπο, τον οποίον κανείς δεν μπορεί να παραβεί «ἀποινεί», αφού «ρητῶς ἀπαγορεύεται πᾶσα καινοτομία εἴτε εἰς τὴν ἀρχιτεκτονικὴν καὶ γραφικὴν καὶ τὴν λοιπὴν τῶν ναῶν διακόσμησιν, εἴτε εἰς τὴν μουσικὴν καὶ τὴν ἄλλην λατρείαν».
Ο λόγος του κυρ-Αλέξανδρου, κατά την αρχή της Μ. Εβδομάδος, είναι πατερικός και προτρεπτικός. Και σήμερα επίκαιρος και ουσιαστικός: «…Ἀς ἀρθῶμεν ἀπό τῆς σήμερον ὑπό τῶν θείων τοῦ Νυμφίου μολπῶν ὑπέρ τό ὑλιστικόν πεδίον, ἐφ’ οὗ τόν λοιπόν βιοῦμεν χρόνον, καί κατανυσσόμενοι καί ἑνοῦντες τήν φωνήν τῆς ψυχῆς μας εἰς τούς λυρικούς τῆς Ἐκκλησίας ὕμνους τού κατακηλοῦντας ἡμᾶς διά τῆς γλυκυτάτης βυζαντινῆς μούσας των, ἄς ἐνωτισθῶμεν τήν μελαγχολικήν κ’ ἐμπνέουσαν ἀκολουθίαν τοῦ Νυμφίου, ἐπιλαθόμενοι τοῦ γηΐνου κόσμου καί μετά τοῦ Θεοῦ συναδελφούμενοι.
Εἰσέλθωμεν εἰς τούς ναούς καί ἴδωμεν ἄλλον κόσμον, κόσμον Οὐράνιον. Ἑνωθῶμεν τοὐλάχιστον πνευματικῶς ἐκεῖ εἰς τάς Ἐκκλησίας, γινόμενοι ὅλοι ἀδελφοί, ὅλοι ἴσοι ἀπέναντι τοῦ Ἐσταυρωμένου. Ἐκεῖ πρό τοῦ θυσιαστηρίου ἄς σιγήσουν τά πάθη, καί ἄς ὁμιλήσῃ ἡ καρδία, καί ἄς ἀκουσθῇ ἡ φωνή τῆς συνειδήσεως…».
Βιβλιογραφία
1. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα, επιμ. – κριτική έκδοση Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος, Αθήνα 1988, τ Ε΄.
2. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης [Τὸ λάβαρον] ανέκδοτες παπαδιαμαντικές σελίδες από το Αρχείο Απόστολου Γ. Παπαδιαμάντη – επιμέλεια Φώτης Δημητρακόπουλος, Αθήνα 1989.
3. Ανέστη Γ. Κεσελόπουλου, Η Λειτουργική Παράδοση στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, Θεσσαλονίκη 1994.
4. Η αδιάπτωτη μαγεία, Παπαδιαμάντης 1991 – ένα αφιέρωμα (Συλλογικός Τόμος), Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 1992.
Η ΑΓΙΑ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
Η Μεγάλη Παρασκευή εἶναι ἀναμφιβόλως ἡ ἱερωτέρα καί σεβασμιωτέρα ἡμέρα τῆς Μ. ῾Εβδομάδος. Διότι κατ᾿ αὐτήν ἐπιτελοῦμεν ἀνάμνησιν τῶν φρικτῶν καί σωτηρίων παθῶν τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Φέρει εἰς τήν μνήμην μας ἡ ἡμέρα αὐτή ὅλα, ὅσα πρός χάριν μας ὑπέμεινεν ὁ Κύριος, ὅπως τά ἀπαριθμεῖ ὁ συναξαριστής· «τούς ἐμπτυσμούς, τά ραπίσματα, τά κολαφίσματα, τάς ὕβρεις, τούς γέλωτας, τήν πορφυρᾶν χλαῖναν, τόν κάλαμον, τόν σπόγγον, τό ὄξος, τούς ἥλους, τήν λόγχην· καί πρό πάντων τόν σταυρόν καί τόν θάνατον». Γίνεται ἐπίσης μνεία τοῦ εὐγνώμονος λῃστοῦ, ὁ ὁποῖος διά τῆς μετανοίας του «πρῶτος παραδείσου πύλας ἀνοίξας εἰσῆλθεν».
Ἡ ἀκολουθία τῶν ἁγίων παθῶν, καίτοι εἶναι ὁ Ὄρθρος τῆς Μ. Παρασκευῆς, ἤρχιζεν ἀνέκαθεν ἀπό τῆς ἑσπέρας τῆς Μ. Πέμπτης καί διήρκει ὅλην τήν νύκτα, διότι καί ἡ σύλληψις καί ἡ δίκη καί οἱ ἐμπαιγμοί τοῦ Κυρίου ἔγιναν κατά τήν νύκτα αὐτήν. Σήμερον εἰς τάς ἐνορίας ἡ ἀκολουθία αὐτή τελεῖται κάπως συντομώτερον κατά τάς ἑσπερινάς ὥρας τῆς Μ. Πέμπτης. Τό ἰδιαίτερον χαρακτηριστικόν τῆς ἀκολουθίας εἶναι τά Δώδεκα Εὐαγγέλια, τά ὁποῖα ἀναγινώσκονται κατ᾿ αὐτήν. Ἐξ αὐτῶν τό μέν πρῶτον —τό Εὐαγγέλιον τῆς Διαθήκης— περιλαμβάνει τάς ὑποθήκας τοῦ Κυρίου πρός τούς μαθητάς καί τήν ἀρχιερατικήν προσευχήν του, τά δέ ἄλλα ἐξιστοροῦν τήν σύλληψιν, τήν δίκην, τά πάθη, τόν σταυρικόν θάνατον καί τήν ταφήν τοῦ Κυρίου καί τό τελευταῖον τήν ἀσφάλισιν τοῦ τάφου διά τῆς κουστωδίας. Ἄλλο χαρακτηριστικόν εἶναι ἡ ἀρχαιοτάτη ὁμάς τῶν 15 ἀντιφώνων, τά ὁποῖα ψάλλονται ἀνά τρία μεταξύ τῶν ἕξ πρώτων Εὐαγγελίων. Εἰς τήν ἀρχήν τοῦ ιε´ ἀντιφώνου ὁ ἱερεύς ἀπαγγέλλων τό «Σήμερον κρεμᾶται ἐπί ξύλου» λιτανεύει τόν Ἐσταυρωμένον καί τοποθετεῖ αὐτόν εἰς τό μέσον τοῦ Ναοῦ πρός προσκύνησιν ὑπό τῶν πιστῶν.
Τήν πρωΐαν τῆς Μ. Παρασκευῆς τελεῖται ἡ ἀκολουθία τῶν Μεγάλων Ὡρῶν. Κατ᾿ αὐτάς ἀναγινώσκονται Ψαλμοί μεσσιακοί, ἀναφερόμενοι δηλ. εἰς τόν Μεσσίαν καί τά πάθη του, ὅπως οἱ Ψαλμοί β´, κα´, ξη´ κ.ἄ. Ἀναγινώσκονται ἐπίσης προφητικαί καί ἀποστολικαί περικοπαί ἀναφερόμεναι εἰς τό πάθος τοῦ Κυρίου καί εὐαγγελικαί (μία ἐξ ἑκάστου Εὐαγγελιστοῦ) ἐξιστοροῦσαι τά πάθη. Διά τῶν ἀναγνωσμάτων καί τῶν ὕμνων τῆς ἡμέρας αὐτῆς ἡ Ἐκκλησία παριστάνει ἐνώπιόν μας ἀνάγλυφον τό πάθος τοῦ Κυρίου καί μᾶς καλεῖ νά τό μελετήσωμεν καί νά ἐμβαθύνωμεν εἰς αὐτό.
Εὐθύς μετά τάς ῞Ωρας τελεῖται ὁ ῾Εσπερινός. Κατ᾿ αὐτόν ἀναγινώσκεται ἐκτός τῶν ἄλλων εὐαγγελική περικοπή, ἡ ὁποία ἐπαναλαμβάνει τήν διήγησιν τῶν παθῶν τοῦ Κυρίου μέχρι καί τῆς ταφῆς του. Περί τό τέλος αὐτῆς γίνεται ὑπό τοῦ ἱερέως ἡ ἀποκαθήλωσις τοῦ σώματος τοῦ Κυρίου ἀπό τοῦ σταυροῦ καί ἡ λιτανευτική μεταφορά καί ἀπόθεσις αὐτοῦ εἰς τό Ἱερόν· μετ᾿ ὀλίγον δέ, ἐνῷ ψάλλονται τά ἀπόστιχα «Ὅτε ἐκ τοῦ ξύλου σε νεκρόν…» γίνεται ἔξοδος τοῦ Ἐπιταφίου μετά τοῦ ἱεροῦ Εὐαγγελίου ἐκ τοῦ Ἱεροῦ Βήματος, λιτάνευσις αὐτοῦ ἐντός τοῦ ναοῦ καί ἀπόθεσις εἰς τό ἀνθοστόλιστον κουβούκλιον.
Ἀντίφωνον ΙΕ´. ῏Ηχος πλ. β´.
«Σήμερον κρεμᾶται ἐπί ξύλου, ὁ ἐν ὕδασι τήν γῆν κρεμάσας (τρίς). Στέφανον ἐξ ἀκανθῶν περιτίθεται, ὁ τῶν Ἀγγέλων Βασιλεύς. Ψευδῆ πορφύραν περιβάλλεται, ὁ περιβάλλων τόν οὐρανόν ἐν νεφέλαις. ῾Ράπισμα κατεδέξατο, ὁ ἐν Ἰορδάνῃ ἐλευθερώσας τόν Ἀδάμ. ῞Ηλοις προσηλώθη, ὁ Νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας. Λόγχῃ ἐκεντήθη, ὁ Υἱός τῆς Παρθένου. Προσκυνοῦμέν σου τά Πάθη Χριστέ (τρίς). Δεῖξον ἡμῖν, καί τήν ἔνδοξόν σου Ἀνάστασιν».
Κοντάκιον αὐτόμελον.
Ποίημα Ρωμανοῦ τοῦ μελῳδοῦ. ῏Ηχος πλ. δ´.
«Τόν δι᾿ ἡμᾶς Σταυρωθέντα, δεῦτε πάντες ὑμνήσωμεν· αὐτόν γάρ κατεῖδε Μαρία, ἐπί τοῦ ξύλου καί ἔλεγεν· Εἰ καί σταυρόν ὑπομένεις, σύ ὑπάρχεις ὁ Υἱός καί Θεός μου».
Ὁ Οἶκος.
«Τόν ἴδιον Ἄρνα, ἡ ἀμνάς θεωροῦσα, πρός σφαγήν ἑλκόμενον, ἠκολούθει Μαρία, τρυχομένη μεθ᾿ ἑτέρων γυναικῶν, ταῦτα βοῶσα· Ποῦ πορεύῃ Τέκνον; τίνος χάριν τόν ταχύν δρόμον τελεῖς; μή ἕτερος γάμος, πάλιν ἐστίν ἐν Κανᾷ; κἀκεῖ νῦν σπεύδεις, ἵν᾿ ἐξ ὕδατος αὐτοῖς οἶνον ποιήσῃς; συνέλθω σοι Τέκνον, ἤ μείνω σοι μᾶλλον; δός μοι λόγον Λόγε, μή σιγῶν παρέλθῃς με, ὁ ἁγνήν τηρήσας με· σύ γάρ ὑπάρχεις ὁ Υἱός καί Θεός μου».
Δόξα. Καί νῦν. Ἰδιόμελον. ῏Ηχος πλ. α´.
«Σέ τόν ἀναβαλλόμενον, τό φῶς ὥσπερ ἱμάτιον, καθελών Ἰωσήφ ἀπό τοῦ ξύλου, σύν Νικοδήμῳ, καί θεωρήσας νεκρόν γυμνόν ἄταφον, εὐσυμπάθητον θρῆνον ἀναλαβών, ὀδυρόμενος ἔλεγεν· Οἴμοι, γλυκύτατε Ἰησοῦ! ὅν πρό μικροῦ ὁ ἥλιος, ἐν Σταυρῷ κρεμάμενον θεασάμενος, ζόφον περιεβάλλετο, καί ἡ γῆ τῷ φόβῳ ἐκυμαίνετο, καί διερρήγνυτο ναοῦ τό καταπέτασμα· ἀλλ᾿ ἰδού νῦν βλέπω σε, δι᾿ ἐμέ ἑκουσίως, ὑπελθόντα θάνατον· πῶς σε κηδεύσω Θεέ μου; ἤ πῶς σινδόσιν εἱλήσω; ποίαις χερσί δέ προσψαύσω, τό σόν ἀκήρατον σῶμα; ἤ ποῖα ᾄσματα μέλψω, τῇ σῇ ἐξόδῳ οἰκτίρμον; Μεγαλύνω τά Πάθη σου, ὑμνολογῶ καί τήν Ταφήν σου, σύν τῇ Ἀναστάσει κραυγάζων· Κύριε δόξα σοι».
[Ἀπό τό βιβλίο-ἐγκόλπιο: Ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Ἑβδομάς, Εἰσαγωγαί καί ἐπιμέλεια κειμένου ὑπό Πρωτ. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, 5η ἔκδ. (Ἀθήνα: Ἀποστολική Διακονία, 2010), 334-337].
ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
http://boraeinai.blogspot.com/2010/04/blog-post_02.html
Η Μεγάλη Παρασκευή είναι η σοβαρότερη και πιο ιερή Μέρα του ορθόδοξου εορτολογίου.
Τα βασικά εκκλησιαστικά τελετουργικά της στοιχεία είναι : η Ακολουθία «τών Ωρών» το πρωί, με τα Ευαγγέλια και την Αποκαθήλωση, κι ο Επιτάφιος (θρήνος), το απόγευμα ή το βράδυ, (κάποτε και προς το χάραμα του Σαββάτου).
Τα βασικά λαογραφικά της στοιχεία είναι : η αυστηρότατη νηστεία (μερικοί μάλιστα δροσίζουν μόνο με ξίδι τα χείλη τους, σαν το Χριστό), η επίσκεψη στα νεκροταφεία, (όπου και οι ψυχές συμπενθούν), τα άφθονα άνθη για τον Επιτάφιο με τον ανταγωνισμό του στολισμού, και ή γραφική περιφορά των Επιταφίων, το βράδυ.
Ο αείμνηστος καθηγητής Δημ. Σ. Λουκάτος στο βιβλίο του «Πασχαλινά και της Άνοιξης» (εκδόσεις Φιλιππότη) μας προσφέρει μια σπουδαία περιγραφή της «Αποκαθήλωσης» αλλά και όσων προαναφέραμε και έχουν σχέση με την ημέρα αυτή.
Η ΑΠΟΚΑΘΗΛΩΣΗ
Η «Αποκαθήλωση» μέσα στην κατάμεστη πάντα εκκλησιά, προς το μεσημέρι, είναι μια από τις πιο αναπαραστατικές σκηνές της ορθόδοξης τελετουργίας. Ο ιερέας παριστάνει τον Ιωσήφ (από Αριμαθαίας), ανεβαίνει με μικρή σκάλα στον στημένο Σταυρό, αποκαθηλώνει τον «Εσταυρωμένο» και τον πηγαίνει σεβαστικά στο "Άγιο Βήμα, απ’ όπου θα ξαναβγεί κρατώντας το ξαπλωτό νεκρό σώμα του Χριστού (τον Αμνό), για τον Επιτάφιο. Με πομπή θα το αποθέσει στο ανθοστολισμένο κουβούκλιο. Στο διάστημα αυτό ψάλλετε συνοδευτικά ένα αφηγηματικό και ποιητικότατο Δοξαστικό των Αποστίχων («Σέ τόν αναβαλλόμενον τό φως ώσπερ ιμάτιον…»), σε ήχο πλάγιο πρώτου, πού, όταν ό ψάλτης είναι ικανός, αποτελεί ένα από τα αρχαιοπρεπέστερα και συγκινητικά μουσικά μελωδήματα των Παθών. Κι ό ιερέας προσαρμόζει θεαματικά τις κινήσεις του, με τα αντίστοιχα λόγια: — «Πώς σέ κηδεύσω, Θεέ μου;…» κτλ. Λεμονανθοί και ραντίσματα, την ώρα εκείνη, δίνουν στο πρώτο προσκύνημα του νεκρού Ιησού ανθρώπινο νόημα…
Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΘΡΗΝΟΣ
Η βραδινή ακολουθία του Επιταφίου ψάλλεται με λιγότερο πένθος. Ο διάκοσμος, τα λουλούδια και τα φώτα της εκκλησίας, μαζί με την παριστάμενη νεότητα και την περιβάλλουσα άνοιξη, δημιουργούν μιαν αισιόδοξη ατμόσφαιρα, πού προοιμιάζει την Ανάσταση. Τα άμφια των ιερέων είναι πανηγυρικά, κι η όλη Υμνολογία (ο κανόνας και τα εγκώμια) ψάλλεται με ρυθμό ζωηρό και εναρμόνιο. Το «Αί γενεαί πάσαι» γίνεται για όλο το εκκλησίασμα ένα πολυφωνικό άσμα, πού το χαίρονται κι οι πιο αυστηροί ρινόφωνοι ψαλμωδοί.
Η ΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ
Η περιφορά του Επιταφίου έπειτα, έξω στις συνοικίες και στο ύπαιθρο, είναι ένα ελληνικό, τελετουργικό, αλλά και ανταγωνιστικό για τις ενορίες και τα χωριά γεγονός, πού θέλουν να επιδείξουν το ωραιότερο στόλισμα και την επιβλητικότερη πομπή. (Αποκορύφωμα της ψυχολογίας αυτής είναι ό υπερβολικά επίσημος χαρακτήρας του Επιταφίου της πρωτεύουσας, πού μοιάζει με στρατιωτική και κρατική πομπή). Στα παλιότερα χρόνια γίνονταν και συγκρούσεις ανάμεσα σε Επιταφίους, πού διεκδικούσαν ένα διάβα, ή δεν δέχονταν προσβλητικά λόγια για το στόλισμα και τη σημασία τους. Ήταν έντονο τότε και το θρησκευτικό «φιλότιμο» των παραμικρών συνοικιών. (‘Αλλά και το ανοιξιάτικο συμβολικό πάλαιμα υποφαίνεται επίσης).
Γραφικοί όμως απομένουν πάντα οι Επιτάφιοι των ενοριών, στις πόλεις και στα χωριά, με το καλλιτεχνικό ανθοστόλισμα και τους πιστούς πού ακολουθούν με αναμμένα (κίτρινα) κεριά. Τώρα συνηθίζουν να συγκεντρώνονται όλοι μαζί οι Επιτάφιοι (ειρηνικά) σε κεντρικό χώρο, όπου αναπέμπουν και κοινή δέηση, ιδιαίτερα με την παρουσία του Επισκόπου. Γραφικότεροι όμως γίνονται στα Νησιά μας, όπου περνούν πλάι από τη θάλασσα (και σκέφτονται τους ναυτικούς και τους ξενιτεμένους), ή στα ορεινά κι απομονωμένα χωριά, όπου βγαίνουν στα ξάγναντα και πέμπουν τη θρησκευτική συγκίνηση κι ευλογία τους στους άλλους ανθρώπους και χώρους.
Η βαθύτερη και πιο λαϊκή σημασία της περιφοράς του Επιταφίου είναι ό εξαγιασμός του όλου χώρου των σπιτιών και των κτημάτων του χωριού και η ντόπια αναπαράσταση της «κηδείας» του Χρίστου, πού θα κατοχυρώσει το χωριό από κοινούς θανάτους. Οι κάτοικοι συμμετέχουν με θρησκευτικές τιμές και λιβανίσματα στην εκφορά αυτή, και δεν ξεφεύγει από τη σκέψη τους η διδασκαλία της Εκκλησίας, ότι ό Χριστός, κατεβαίνοντας στον Άδη, θα συναντήσει και τους δικούς των νεκρούς. Γι’ αυτό κι οι πονεμένοι θυμιάζουν και θρηνούν την ίδια ώρα τους νεκρούς των, γι’ αυτό και σε μερικά νησιά βγάζουν στην πόρτα τις φορεσιές των ναυτικών πού χάθηκαν, να περάσει από κοντά τους ο Επιτάφιος. Νεκρολατρικό είναι και το έθιμο, στη Β. Ελλάδα (Σέρρες), να βγάζουν στην πόρτα των σπιτιών εφήμερη πρασινάδα από φακές ή στάρι (Αδωνίδος κήποι), συμβολική ενέργεια για τους νεκρούς και την ανάσταση τους.
Οι Επιτάφιοι συγκεντρώνουν όλη τη δύναμη της Μεγαλοβδομαδιάτικης ευλογίας. Είναι το αποκορύφωμα του μεγάλου γεγονότος του θανάτου του Χρίστου, πριν από την Ανάσταση. Γι’ αυτό και όταν είναι να μπει στην εκκλησιά ό Επιτάφιος, περνούν από κάτω του οι αδύναμοι κι οι άρρωστοι, για να γερέψουν. Και στο τέλος τρέχουν «ν’ αρπάξουν» από τα λουλούδια κι από τα κεριά του, να κρατήσουν όλοι κάτι στα σπίτια τους φυλετικό, για τον κεραυνό, για τις θύελλες και για τις αρρώστιες.
Η ΝΗΣΤΕΙΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ
Την αυστηρή νηστεία της Μ. Παρασκευής επιβάλλουν παλιές εκκλησιαστικές διατάξεις, πού, όπως γράφονται στο Τριώδιο:
«ουδέ τράπεζαν ιστώμεν ούτε έσθίομεν… Ει δέ τυχόν εστί τις ασθενής και ύπέργηρως και αδυνάτως έχων… δίδοται αυτώ άρτος και ύδωρ, μετά τήν δύσιν ηλίου».
Είχαν πάρει τόσο στα σοβαρά την ασκητική αυτή απαγόρευση οι παλιότερες γενεές, πού αναφέρεται (σαν ανεκδοτική υπερβολή) από τους Έλληνες του Πόντου, ότι τη Μεγάλη Παρασκευή «εφτά χρονών παιδί εφτά φορές λιγώθηκε, και νερό δεν του δώκαν να πιει».
Στους καιρούς μας ή νηστεία περιορίζεται το πολύ ως το λάδι. Πολλές όμως αυστηρά θεοσεβείς γυναίκες δεν τρώνε τίποτα όλη μέρα, μόνο προς το τέλος πίνουν λίγο ξίδι, ή ζωμό από βρασμένους κοχλιούς (Κρήτη), για να συμμερίζονται «το όξος και τη χολή» πού ήπιε ό Χριστός. Ελαφρότερο είναι να φάνε μόνο χαλβά και ψωμί και να περάσουν με τον καφέ της παρηγοριάς. Αλλά τό λογικότερο, γιά τις οικογένειες, είναι να μαγειρέψουν όσπριο χωρίς λάδι, με τα γνωστά νηστίσιμα της Καθαρής Δευτέρας.
ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ
Η απογευματινή επίσκεψη στα Νεκροταφεία (ιδιαίτερα των μεγαλουπόλεων) εξηγείται με τη γενική ατμόσφαιρα του πένθους. Η θύμηση των νεκρών (υποσυνείδητη πίστη μας στην αθανασία) είναι κάτι ανθρώπινο, πολύ περισσότερο σήμερα, με τον μεγάλο συμβολικό θάνατο του Χριστού. Η «εις Άδου κάθοδος» με τις γνωστές περιγραφές των Ευαγγελίων, της υμνογραφίας και των εικονογραφιών, εδημιούργησαν πλήθος δοξασίες για την άνοδο στη γη των νεκρών, πού βγαίνοντας με τον Χριστό θα παραμείνουν επάνω, ως την Ανάληψη ή την Πεντηκοστή. Η ίδια η ανθοφορία της γης οδηγεί τη σκέψη μας στο ανέβασμα αυτό, πού είναι χαρούμενο και ελπιδοφόρο.
Τα ανθοπωλεία έχουν σήμερα επισημάνει την εθιμική αυτή έξοδο των ανθρώπων στους τάφους κι έχουν στήσει πρατήρια με στεφάνια, φυσικά ή τεχνητά, στην είσοδο των νεκροταφείων, όπου επίσης συγκεντρώνονται και πλήθος ζητιάνοι, για το «ψυχικό» της ημέρας. Γραφική είναι το βράδυ κι ή περιφορά Επιταφίων στους τάφους, πού γίνεται από τις εκκλησίες των νεκροταφείων.
Πηγή: Δημ. Σ. Λουκάτου, «Πασχαλινά και της Άνοιξης», (εκδόσεις Φιλιππότη)
Λόγος εις την Μεγάλη Παρασκευή
http://www.impantokratoros.gr/agios_loukas-megalh_paraskevh.el.aspx
ΑΓΙΟΥ ΛΟΥΚΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΚΡΙΜΑΙΑΣ
Λόγος εις την Μεγάλη Παρασκευή
«Ην δε ωσεί ώρα έκτη και σκότος εγένετο εφ’ όλην την γην έως ώρας εννάτης» (Λκ. 23, 44).
Ο ήλιος από τον τρόμο για το τι έκαναν οι δολοφόνοι, σκοτώνοντας στη γη τον Υιό του Θεού, έκρυψε τις ακτίνες του, για να μην δει κανείς το πιο φρικτό από όλα τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν ποτέ πάνω στη γη. Από φόβο και τρόμο εσιώπησαν τα καταραμένα χείλη αυτών που δολοφόνησαν τον Σωτήρα του κόσμου, που λίγο πριν Τον ενέπαιζαν, λέγοντας: «Άλλους έσωσεν, εαυτόν ου δύναται σώσαι· ει βασιλεύς Ισραήλ εστι, καταβάτω νυν από του σταυρού και πιστεύσομεν επ’ αυτώ» (Μθ. 27, 42).
Ήρθε η στιγμή, που το πάθος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού έφτασε στο αποκορύφωμά του. Ξέρετε γιατί οι άλλοι που εκτελέστηκαν πάνω στο σταυρό κρέμονταν σ’ αυτόν ολόκληρες ήμερες μέχρι να πεθάνουν ενώ ο Κύριός μας πέθανε πολύ πιο γρήγορα, σε έξι ώρες μόνο; Ξέρετε ότι ο πάρα πολύ δυνατός πόνος, ο οποίος διαρκεί πολύ καιρό μπορεί και μόνο αυτός να γίνει αιτία του θανάτου; Αυτό ακριβώς συνέβη με τον Κύριο Ιησού Χριστό. Το μαρτύριο και τα βάσανά Του ήταν φρικτά επειδή Τον συνέθλιβε τόσο αφάνταστα μεγάλο φορτίο των αμαρτιών όλου του κόσμου, για τις όποιες εκούσια θυσιάστηκε και τις εξαγόρασε με το άχραντό Του Αίμα.
Η δύναμη που Του έμεινε έφτασε μόνο για να πει τα τελευταία Του λόγια: «Διψώ» (Ιω. 19, 28). «Πάτερ, εις χείρας σου παρατίθεμαι το πνεύμα μου» (Λκ. 23 46). Σείστηκε η γη και το καταπέτασμα του ναού σκίστηκε στα δύο, από πάνω ως κάτω. Και έφευγε, χτυπώντας τα στήθη, ο άπιστος λαός που δεν δέχθηκε τον Μεσσία του. Τι σκέφτονταν οι ανόητοι αυτοί φανατικοί, οι οποίοι λίγο πριν φώναζαν στον Πιλάτο: «Σταύρωσον σταύρωσον αυτόν» (Λκ. 23, 21). «Το αίμα αυτού εφ’ ημάς και επί τα τέκνα ημών» (Μθ. 27, 25). Έχουν καταλάβει άραγε ότι ο ίδιος ο σατανάς με το στόμα τους φώναζε τα φοβερά αυτά λόγια;
Οι ίδιοι άνθρωποι λίγο πριν υποδέχονταν πανηγυρικά τον Κύριο Ιησού Χριστό, στρώνοντας στην οδό τα ιμάτιά τους και κρατώντας στα χέρια τους κλαδιά φοινικιάς και κραυγάζοντας: «Ωσαννά, ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου, βασιλεύς του Ισραήλ» (Ιω. 12, 13). Είναι πολύ φοβερό αυτό το πράγμα, δείχνει πόσο βαθειά στην καρδιά του ανθρώπου μπορεί να εισέλθει το πονηρό πνεύμα.
Ας αφήσουμε όμως τον ανόητο φανατισμό των εχθρών του Χριστού, οι οποίοι θεωρούσαν βαρειά αμαρτία και κατάργηση του Μωσαϊκού νόμου την θεραπεία κατά την ήμερα των Σαββάτων των παραλύτων, των ασθενών, των κατεχομένων από βαρείες αρρώστιες, των δαιμονιζομένων και των εκ γενετής τυφλών. Ας σκεφτούμε ότι και άλλου είδους φανατισμός υπήρξε στην ιστορία του ανθρωπίνου γένους. Ας θυμηθούμε πόσοι κατά φαντασίαν αιρετικοί πέθαναν στις φλόγες της ιεράς εξέτασης στην Ισπανία. Ας θυμηθούμε την νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου κατά την οποία σφάχτηκαν πολλοί Γάλλοι προτεστάντες εξ αιτίας της ετεροδοξίας τους. Ας θυμηθούμε τα ποτάμια αίματος που χύθηκαν κατά τον πόλεμο, όταν οι χριστιανοί 30 ολόκληρα χρόνια πολεμούσαν εναντίων των άλλων χριστιανών.
Αλλά ας κοιτάξουμε γύρω μας. Βλέπουμε ότι υπάρχουν τόσοι πολλοί όχι ετερόδοξοι αλλά άνθρωποι, οι οποίοι καθόλου δεν πιστεύουν στον Χριστό. Πολλοί είναι και αυτοί για τους οποίους είπε ο απόστολος Παύλος: «αθετήσας τις νόμον Μωϋσέως χωρίς οικτιρμών επί δυσίν ή τρισί μάρτυσιν αποθνήσκει, πόσω δοκείτε χείρονος αξιωθήσεται τιμωρίας ο τον υιόν του Θεού καταπατήσας και το αίμα της δι¬αθήκης κοινόν ηγησάμενος, εν ω ηγιάσθη και το Πνεύμα της χάριτος ενυβρίσας;» (Εβρ. 10, 28-29).
Δεν μπορούμε σε τίποτα να βοηθήσουμε αυτούς τους κακότυχους ανθρώπους. Είμαστε μόνο ένα μικρό ποίμνιο του Χριστού και ποτέ δεν ξεχνάμε τα φοβερά λόγια του Σωτήρος μας: «Πλήν ο Υιός του ανθρώπου ελθών άρα ευρήσει την πίστιν επί της γης;» (Λκ. 18, 8). Στεκόμαστε όλοι μας τώρα ενώπιον του Επιταφίου. Κατά την φοβερή αυτή στιγμή αποκαθηλώνεται η Θυσία, η οποία τελέστηκε για τις αμαρτίες τις δικές μας αλλά και όλου του κόσμου. Βλέπουμε στον Επιτάφιο το νεκρό Του σώμα γεμάτο ανοιχτές πληγές. Το τρομερό αυτό θέαμα ας γίνει αιτία να ανάψει στις καρδιές μας η αγάπη προς τον Υιό του Θεού, ο Οποίος υπέφερε τόσα βάσανα από τους ανθρώπους τους οποίους ήλθε να σώσει, αλλά εκείνοι δεν Τον δέχθηκαν.
Ελάτε όλα τα πιστά τέκνα του Χριστού να προσκυνήσουμε τον Επιτάφιο, να τον φιλήσουμε με τα χείλη μας, να τον αγγίξουμε με τις καρδιές μας και να τον βρέξουμε με τα δάκρυά μας. Αμήν.
ΑΓΙΟΥ ΛΟΥΚΑ, ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΚΡΙΜΑΙΑΣ
ΛΟΓΟΙ ΚΑΙ ΟΜΙΛΙΕΣ, ΤΟΜΟΣ Α’
ΕΚΔΟΣΕΙΣ "ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΚΥΨΕΛΗ"
Φώτης Κόντογλου: «Ήδη βάπτεται κάλαμος αποφάσεως παρά κριτών αδίκων και Ιησούς δικάζεται και κατακρίνεται σταυρώ… (21/4/2011)
Μεγάλη Παρασκευή: Ο Σταυρός
http://www.enoriaka.gr/index.php?option=content&task=view&id=476&Itemid=2
Από το φως της Μεγάλης Πέμπτης – με το Μυστικό Δείπνο: την παράδοση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας – μπαίνουμε στο σκοτάδι της Μεγάλης Παρασκευής, στην ημέρα δηλαδή του Πάθους του Κυρίου, του Θανάτου και της Ταφής Του.Στην πρώτη Εκκλησία αυτή η ημέρα, η Μεγάλη Παρασκευή, ονομαζόταν «Πάσχα του Σταυρού». Πραγματικά, αυτή η ημέρα, είναι η αρχή της Διάβασης, του Περάσματος, του οποίου το βαθύτερο νόημα θα μάς αποκαλυφθεί σιγά – σιγά, πρώτα στη θαυμαστή ησυχία του Μεγάλου και Ευλογημένου Σαββάτου και ύστερα, στη χαρά της Αναστάσιμης Ημέρας.
Ας δούμε πρώτα τι είναι αυτό το Σκοτάδι. Θα πρέπει να καταλάβουμε ότι το σκοτάδι της Μεγάλης Παρασκευής δεν είναι απλά και μόνο συμβολικό ή αντικείμενο ανάμνησης. Πολύ συχνά, όταν συμμετέχουμε στις όμορφες και κατανυκτικές ακολουθίες αυτής της ημέρας, νιώθουμε την επιβλητική θλίψη που τις διακατέχει, αλλά ταυτόχρονα βιώνουμε και κάποιο αίσθημα αυτοθαυμασμού και αυτοδικαίωσης. Πριν από δυο χιλιάδες χρόνια κάποιοι «κακοί» άνθρωποι θανάτωσαν το Χριστό. Σήμερα εμείς, οι «καλοί» Χριστιανοί, στολίζουμε πολυτελείς Τάφους στις Εκκλησίες μας! Δεν είναι αυτό τρανό σημάδι της καλοσύνης μας;… Ναι, αλλά η Μεγάλη Παρασκευή δεν ασχολείται αποκλειστικά και μόνο με το παρελθόν. Δεν είναι μια απλή ανάμνηση γεγονότων, αλλά είναι ημέρα που αποκαλύπτεται η Αμαρτία και το Κακό, ημέρα κατά την οποία η Εκκλησία μάς καλεί ν’ αναγνωρίσουμε την τραγική πραγματικότητά τους και τη δύναμή τους στον «κόσμο τούτο». Γιατί η Αμαρτία και το Κακό δεν εξαφανίστηκαν, αλλά, αντίθετα, αποτελούν ακόμα το βασικό νόμο του κόσμου και της ζωής μας. Αλλά μήπως και μεις, οι αυτοκαλούμενοι Χριστιανοί, συχνά δεν έχουμε τη λογική του κακού που είχαν οι Αρχιερείς των Εβραίων, ο Πόντιος Πιλάτος, οι Ρωμαίοι στρατιώτες και όλο εκείνο το πλήθος που μισούσε, βασάνιζε και φόνευε τον Χριστό;
Ποια στάση θα κρατούσαμε άραγε αν ζούσαμε στα Ιεροσόλυμα την εποχή του Πιλάτου; Αυτή είναι μια ερώτηση που απευθύνεται στον καθένα μας μέσα από τις λέξεις των ύμνων της Μεγάλης Παρασκευής. Τούτη η ημέρα είναι πραγματικά η «ημέρα του κόσμου τούτου», κρίνεται ο κόσμος μας, αληθινά και όχι συμβολικά, και καταδικάζεται. Είναι μια πραγματική και όχι τελετουργικά καταδίκη της ζωής μας… Είναι η αποκάλυψη της αληθινής φύσης «του κόσμου τούτου» που προτίμησε τότε, αλλά και τώρα συνεχίζει να προτιμάει, το σκοτάδι αντί το φως, το κακό αντί το καλό, το θάνατο αντί τη ζωή. Έχοντας καταδικάσει τον Χριστό σε θάνατο ο «κόσμος τούτος» καταδίκασε ταυτόχρονα και τον εαυτό του σε θάνατο. Στο μέτρο που και μεις αποδεχόμαστε το πνεύμα του «κόσμου τούτου», την αμαρτία του, την προδοσία του κατά του Θεού, είμαστε και μεις επίσης καταδικασμένοι. Αυτό είναι το πρώτο και φοβερά ρεαλιστικό νόημα της Μεγάλης Παρασκευής: μια καταδίκη σε θάνατο…
Αλλά αυτή η ημέρα, οπότε φανερώθηκε και θριάμβευσε το Κακό, είναι επίσης και ημέρα Λύτρωσης. Ο Θάνατος του Χριστού αποκαλύπτεται σωτήριος για μάς, γίνεται πηγή λύτρωσης. Και είναι αυτός ο Θάνατος σωτήριος γιατί είναι η πλήρης, η τέλεια και η υπέρτατη Θυσία. Ο Ιησούς Χριστός προσφέρει το Θάνατό Του στον πατέρα Του, τον προσφέρει επίσης και σε μάς. Στον πατέρα Του γιατί, όπως θα δούμε παρακάτω, δεν υπάρχει άλλος τρόπος να «πατήσει» (να καταστρέψει) το θάνατο, να σώσει τους ανθρώπους από το θάνατο. Αυτό είναι και το θέλημα του πατέρα: οι άνθρωποι να σωθούν από το θάνατο δια του θανάτου. Σε μάς προσφέρει ο Χριστός το Θάνατό Του γιατί στην πραγματικότητα ο Χριστός πεθαίνει αντί για μας. Ο θάνατος είναι ο φυσικός καρπός της αμαρτίας, είναι η τιμωρία σαν φυσική συνέπεια της αποστασίας. Ο άνθρωπος διάλεξε να αποξενωθεί από τον Θεό, αλλά μη έχοντας ζωή αφ’ εαυτού του, πεθαίνει. Στον Χριστό δεν υπάρχει αμαρτία, επομένως δεν υπάρχει θάνατος.
Δέχεται όμως να πεθάνει για μάς, μόνο και μόνο γιατί μάς αγαπάει. Προσλαμβάνει και μοιράζεται μαζί μας την ανθρώπινη φύση μέχρι τέλους. Παίρνει επάνω Του την τιμωρία (θάνατος) που η ανθρώπινη φύση έχει να πληρώσει, γιατί ο Χριστός προσλαμβάνει ολόκληρη τη φύση μας μαζί με το φορτίο του ανθρώπινου ξεπεσμού. Πεθαίνει ο Χριστός γιατί έχει ουσιαστικά ταυτίσει τον Εαυτό Του με μάς, έχει κυριολεκτικά επωμιστεί την τραγωδία της ανθρώπινης ζωής. Ο Θάνατος Του, λοιπόν, είναι η μεγαλειώδης αποκάλυψη της φιλανθρωπίας και της αγάπης Του. Και επειδή ο Θάνατός Του είναι αγάπη, ευσπλαχνία, φιλανθρωπία, αλλάζει αυτόματα η φύση του θανάτου. Από τιμωρία γίνεται πράξη που αντανακλά αγάπη και συγχώρεση, δηλαδή ο θάνατος γίνεται το τέλος της αποξένωσης από τον Θεό και της μοναξιάς. Η καταδίκη μετατρέπεται σε συγγνώμη, σε ζωή…
Τελικά, ο Θάνατος του Ιησού Χριστού είναι σωτήριος θάνατος επειδή εκμηδενίζει την πηγή του θανάτου: το Κακό. Ο Χριστός δέχεται το θάνατο από αγάπη για τον άνθρωπο, και προσφέρει τον Εαυτό Του στους φονευτές Του, οι οποίοι κερδίζουν φαινομενικά τη νίκη. Όμως στην ουσία αυτή η νίκη είναι η ολοκληρωτική και αποφασιστική ήττα του Κακού.
Για να θριαμβεύσει το Κακό θα πρέπει να εκμηδενίζεται το Καλό και να αποδεικνύει το Κακό σαν τέλεια αλήθεια για τη ζωή, να δυσφημίζεται το Καλό και, με μια λέξη, να φανερώνει το Κακό την υπεροχή του. Αλλά ύστερα από όσα έπαθε ο Χριστός, είναι ο μόνος που θριαμβεύει. Το Κακό δεν έχει την παραμικρή δύναμη επάνω Του, γιατί δεν είναι δυνατόν ο Χριστός να δεχτεί το Κακό σαν αλήθεια. Έτσι με τον Χριστό η υποκρισία αποκαλύπτει το αληθινό πρόσωπό της σαν υποκρισία, ο φόνος σαν φόνος, ο φόβος σαν φόβος, και καθώς ο Ιησούς Χριστός σιωπηλά πορεύεται προς το Σταυρό και το Τέλος, η ανθρώπινη τραγωδία φτάνει στην αποκορύφωσή της. Ο θρίαμβος του Χριστού, η νίκη Του κατά του Κακού, η δόξα Του γίνονται όλο και περισσότερο εμφανή. Βλέπουμε δε σταδιακά αυτή τη νίκη να την αναγνωρίζουν, να την ομολογούν και να την διακηρύσσουν πρώτα η γυναίκα του Πιλάτου, ύστερα ο συσταυρωμένος ληστής και ο κεντηρίωνας.
Και καθώς ο Χριστός πεθαίνει στο Σταυρό, αφού αποδέχτηκε ολόκληρη τη φρίκη του θανάτου: την απόλυτη μοναξιά («Θεέ μου, Θεέ μου ίνα τι με εγκατέλειπες;»), δεν έμεινε παρά να ακουστεί η τελευταία ομολογία: «αληθώς Θεού Υιός ην ούτος»… Αυτός, λοιπόν, είναι ο Θάνατος, αυτή είναι η Αγάπη, η Υπακοή και η πληρότητα της Ζωής που καταστρέφει ό,τι έκανε το θάνατο παγκόσμιο μοιραίο προορισμό. «Και τα μνημεία ανεώχθησαν, και πολλά σώματα των κεκοιμημένων αγίων ηγέρθη…» (Ματθ. 27, 53). Ήδη αρχίζει να ακτινοβολεί η ανάσταση… Αυτό είναι το διπλό μυστήριο της ημέρας αυτής, της Μεγάλης Παρασκευής, και οι ακολουθίες με τους υπέροχους ύμνους το αποκαλύπτουν και μάς καλούν να συμμετέχουμε σ’ αυτό.
Στους ύμνους της ημέρας αυτής βλέπουμε από τη μια μεριά τη διαρκή έμφαση στο πάθος του Χριστού σαν την αμαρτία των αμαρτιών, το έγκλημα των εγκληματιών. Στον Όρθρο, που γίνεται τη Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ, διαβάζονται τα δώδεκα Ευαγγέλια των Παθών του Κυρίου. (Συνηθίζουμε να λέμε έτσι δώδεκα Ευαγγελικά αναγνώσματα διαλεγμένα από τα Ευαγγέλια των τεσσάρων Ευαγγελιστών της Καινής Διαθήκης). Τα δώδεκα, λοιπόν, αυτά Ευαγγελικά αποσπάσματα μάς βοηθούν να παρακολουθήσουμε βήμα με βήμα όλα τα πάθη του Χριστού. Τη Μεγάλη Παρασκευή το πρωί διαβάζονται οι Ώρες στη θέση της Θείας Λειτουργίας. Η Μεγάλη Παρασκευή είναι η μοναδική ημέρα του έτους κατά την οποία δεν τελείται Θεία Λειτουργία. Και αυτό ακόμα δείχνει πως το Ιερό Μυστήριο της Παρουσίας του Χριστού (η Θεία Ευχαριστία) δεν ανήκει στον «κόσμο τούτο», στον κόσμο της αμαρτίας, του σκότους και του θανάτου, αλλά είναι το Μυστήριο του «κόσμου που έρχεται». Μετά τις Ώρες ακολουθεί ο Εσπερινός και στο τέλος γίνεται η Αποκαθήλωση του Κυρίου από το Σταυρό και ο ενταφιασμός Του.
Οι ύμνοι, στις ακολουθίες αυτές, και τα αναγνώσματα είναι γεμάτα από σοβαρές κατηγορίες εναντίον αυτών που με τη θέλησή τους και ελεύθερα αποφάσισαν να φονεύσουν τον Χριστό δικαιολογώντας αυτόν το φόνο με τη θρησκεία τους, την υπακοή στην πολιτεία τους και για λόγους πρακτικούς ή για λόγους επαγγελματική υπακοής.
Από την άλλη μεριά βλέπουμε, στους ύμνους της Μεγάλης Παρασκευής, τη θυσία της αγάπης που προετοιμάζει την τελική νίκη, να είναι επίσης παρούσα εντελώς από την αρχή. Το πρώτο από τα δώδεκα Ευαγγέλια του Όρθου (Ιω. 13, 31 -18, 1) αρχίζει με τη γεμάτη ιεροπρέπεια αναγγελία του Χριστού: «Νυν εδοξάσθη ο Υιός του ανθρώπου, και ο Θεός εδοξάσθη εν αυτώ». Στο παρακάτω στιχηρό – ένα από τα τελευταία του Εσπερινού της ημέρας- διαφαίνεται καθαρά η ανατολή του φωτός, ζωντανεύει η ελπίδα και η βεβαιότητα ότι «με το θάνατο θα νικηθεί ο θάνατος…».
«Ότε εν τω τάφω τω κενώ,
υπέρ του παντός κατετεθής,
ο Λυτρωτής του παντός,
Άδης ο παγγέλαστος, ιδών σε έπτηξεν
οι μοχλοί συνετρίβησαν,
εθλάσθησαν πύλαι,
μνήματα ανοίχθησαν, νεκροί ανίσταντο.
Τότε ο Αδάμ ευχαρίστως, χαίρων ανεβόα σοι
Δόξα τη συγκαταβάσει σου Φιλάνθρωπε.»
Όταν στο τέλος του Εσπερινού μετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου και αφού γίνει η αποκαθήλωση, βάζουμε στο κέντρο του ναού τον Επιτάφιο με την εικόνα του Κυρίου στον τάφο, όταν πια η μεγάλη αυτή ημέρα βρίσκεται στο τέλος, ξέρουμε ότι και μεις βρισκόμαστε στο τέλος της μακράς ιστορίας της σωτηρίας και της λύτρωσης. Η Έβδομη Ημέρα, «Ημέρα της αναπαύσεως», το ευλογημένο Σάββατο έρχεται. Μαζί του έρχεται η αποκάλυψη του Ζωηφόρου Τάφου…
Από το Βιβλίο: «Μικρό Οδοιπορικό της Μεγάλης Εβδομάδος»
Αλέξανδρος Σμέμαν, Εκδ. Ακρίτας
Οι έρωτες της Μεγάλης Παρασκευής
Από τον Πάνο Σαββόπουλο
http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=34188
Η Μεγάλη Παρασκευή είναι η σοβαρότερη και πιο ιερή ημέρα του ορθόδοξου ημερολογίου, το αποκορύφωμα του Μεγαλοβδόμαδου και του Θείου Δράματος, ο επιτάφιος θρήνος μέσα στην άνοιξη, η ημέρα του ενταφιασμού και η απαρχή της ελπιδοφόρας Ανάστασης.
Μεγάλη Παρασκευή και η κακοποιημένη, από τα ανθρώπινα χέρια, Φύση ακόμη βρίσκει κάθε χρόνο λίγα άνθη και λίγη πρασινάδα για τον Επιτάφιο, μια μνήμη από τους ανοιξιάτικους κήπους του Αδωνη αλλά και της Περσεφόνης, που ‘ναι τώρα οι μέρες της να ξανάρθει κοντά μας. «Πάρθηκεν από μάγους το σώμα του Μαγιού», ψάλλει ο Οδυσσέας Ελύτης στο Αξιον Εστί. Το σώμα του Μαΐου είναι το σώμα της άνοιξης και του έρωτα. Είναι το σώμα της Περσεφόνης. Είναι το σώμα του Αδωνη. Είναι το σώμα του Ορφέα. Είναι το σώμα του Χριστού. Είναι το σώμα του πτερωτού δράκου στο Ταϊκαχουάνου της Λατινικής Αμερικής. Είναι ο σπόρος που κοιμάται τον χειμώνα και ξυπνάει την άνοιξη. Μην το ψάχνετε μετά πάθους. Η ίδια πίστη και κυρίως ο ίδιος συμβολισμός είναι σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις. Διαφορετικές εποχές, διαφορετικοί τόποι, διαφορετικές πεποιθήσεις, διαφορετικοί λαοί, με διαφορετικές ανάγκες, αλλά πάντα η ίδια πίστη και κυρίως ο ίδιος συμβολισμός.
Και μέσα στα πρόσωπα του ανοιξιάτικου δράματος της ζωής και του θανάτου πλανιέται σαν ντροπή η φιγούρα του πιο σημαντικού προσώπου. Είναι η φιγούρα του Ιούδα, του ιθύνοντος νου της όλης ιστορίας. Του τραγικού θύματος της μέγιστης αλαζονείας του άλλου και τελικά του πιο υπευθύνου. Γιατί φυσικά ο Ιούδας δεν ήταν προδότης. Η πεποίθηση στο αντίθετο σημαίνει αφέλεια και ευπιστία. Γατί δεν ξέρουμε κανέναν προδότη που να αυτοκτόνησε ποτέ. Ολοι τους ζούνε και …βασιλεύουνε. Οι αυτόχειρες, έξω από το τυχόν παθολογικό τους πρόβλημα, είναι πρόσωπα με ευαισθησία, με άποψη και με θάρρος (αφού το τελικό «σάλτο» δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση…), στοιχεία τα οποία δεν χαρακτηρίζουν τους προδότες. Γιατί ευαίσθητους προδότες δεν γνώρισε κανείς. Προδότες με άποψη δεν είδαμε ποτέ, μια και αυτοί υπηρετούν τυφλά τις απόψεις άλλων. Τέλος, προδότης και θάρρος είναι δύο αντίθετα πράγματα. Λοιπόν, ο Ιούδας δεν ήταν προδότης. Οτιδήποτε άλλο μπορεί να ήταν, προδότης πάντως δεν ήταν. Αφήστε πια που η πράξη του ήταν βαθιά πολιτική. Ιούδας ο δυστυχής, λοιπόν.
Πριν από εβδομήντα χρόνια, το 1939, ο Στρατής Μυριβήλης έγραψε τα εξής για τον Ιούδα, σ’ ένα μεγαλοβδομαδιάτικο χρονικό: «Δε λέγεται τι λυπούμαι κάθε χρόνο αυτές τις μέρες εκείνον τον Ιούδα τον Ισκαριώτη, γιατί αυτός είναι που τραβάει των παθών του τον τάραχο… Μετανόησε πικρά για την προδοσία του, πήρε το σκοινί του και πήγε και κρεμάστηκε. Σιωπηλός, συντετριμμένος, δικαστής του κατάδικου εαυτού του, υπερήφανος και άτεγκτος. Πήγε και κρεμάστηκε χωρίς ελπίδα συγγνώμης». Και καταλήγει ο Στρατής Μυριβήλης: «Ε, αν αυτό δεν είναι ένας σπουδαίος χαρακτήρ, πείτε μου εσείς τι άλλο μπορεί να είναι… Εγώ πάνω στο κολασμένο πτώμα ρίχνω ένα κλωνάρι πασχαλιάς, ένα άνθος συγγνώμης και συμπόνιας…».
Ιούδα συνέχεια, και ο στιχουργός της ροκ – όπερας από το 1970 «Ιησούς Χριστός Υπέρλαμπρο Αστρο» («Jesus Christ Superstar»), ο Τιμ Ράις, είχε, φαίνεται, καταλάβει τη σωστή διάσταση του Ιούδα, γι’ αυτό τον βάζει σε κάποια στιγμή απευθυνόμενος στον Χριστό να του λέει μεταξύ άλλων τα εξής σημαντικά στο τραγούδι «Heaven on their minds»: «Το μυαλό μου είναι καθαρότερο τώρα και τελικά βλέπω πού οδηγούμαστε όλοι μας σύντομα, αν αφαιρέσεις τον μύθο από τον άνδρα (τον Χριστό)». Και συνεχίζει με το σημαντικότερο στιχάκι: «Ιησού, έχεις αρχίσει να πιστεύεις αυτά που λένε για σένα και στ’ αλήθεια πιστεύεις ότι αυτές οι κουβέντες για τον Θεό είναι αληθινές… Τους έχεις ξεσηκώσει όλους, νομίζουν ότι βρήκαν τον νέο Μεσσία, αλλά θα σε πληγώσουν όταν μάθουν το λάθος…». Πάντως για τη μεγάλη γιορτή του θανάτου και του έρωτα, τη Μεγάλη Παρασκευή, ο Ιούδας είναι έτοιμος. Κα-θά-ρι-σε! Εβαλε θηλιά στον λαιμό του, τόσο για να μην αφήσει κανένα περιθώριο παρεξήγησης ή παρερμηνείας του σκοπού της πράξης του όσο και για να δηλώσει πόσο απαραίτητη ήταν η πράξη αυτή. Ετσι λοιπόν, το βράδυ που θα πάτε στον Επιτάφιο και θα ψάλλετε μαζί με τους άλλους το «Ω, γλυκύ μου έαρ» κρατώντας με το αριστερό σας χέρι ένα αναμμένο κεράκι και με το δεξιό, το χέρι από το δικό σας γλυκύ έαρ, και όταν θα ραίνετε με πασχαλιές και γιασεμιά τα σώματα της Περσεφόνης, του Αδωνη, του Ορφέα και του Χριστού, ακριβώς όπως και ο Στρατής Μυριβήλης, μην ξεχάσετε τον Ιούδα. Μην τον ξεχάσετε.
Δεμένο με τη Μεγάλη Παρασκευή είναι το λαϊκό «Μοιρολόι της Παναγίας», ένα μακρύ τραγούδι, που θρηνεί την ανθρώπινη τύχη του Χριστού, από τη σύλληψή του και τους βασανισμούς του μέχρι τον σταυρικό του θάνατο, και που το τραγουδάνε ακόμα σε κάποια μέρη μαυροφορεμένες γυναίκες γύρω από τον Επιτάφιο, εκτός του επίσημου εκκλησιαστικού προγράμματος, ακριβώς όπως θα μοιρολογούσαν έναν δικό τους άνθρωπο που …έφυγε. Είναι ένα μοιρολόι που περνάει τους σταυρωτήδες Εβραίους γενεές δεκατέσσερις, τονισμένο μάλιστα στον θρηνώδη ήχο πλ. Α’, κατάλληλο για πένθιμα άσματα και ήχο πολυχρησιμοποιημένο τη Μεγάλη Εβδομάδα. Το μοιρολόι της Παναγίας, που το λένε και «Τραγούδι της Μ. Παρασκευής», εκτός από τον ίδιο τον Χριστό συμπονεί και την τραγική μητέρα του, την Παναγία, καθώς αυτή αναδεικνύεται σε παγκόσμιο και διαχρονικό σύμβολο όλων των μανάδων του κόσμου, και ιδιαίτερα αυτών που είδαν τα παιδιά τους να φυλακίζονται, να βασανίζονται ή και να σέρνονται στον θάνατο από φασιστικά καθεστώτα κάθε… χρώματος, φανερά ή κρυφά, και στο όνομα πάντα ή του Θεού ή του λαού ή της ελευθερίας ή της δημοκρατίας. Στο μοιρολόι της Παναγίας πάντως πολλά οφείλουν τα δύο κορυφαία έργα της σύγχρονης ελληνικής ποίησης, «Η μάνα του Χριστού» του Κώστα Βάρναλη και ο «Επιτάφιος» του Γιάννη Ρίτσου. Κάποτε, κάθε Μεγάλη Παρασκευή, έβγαιναν τραγουδιστές συνοδεία οργάνων, ντυμένοι στα μαύρα, και έλεγαν τα λαϊκά μοιρολόγια για τον Χριστό. Κρατάγανε στα χέρια τους φρεσκοκομμένα ανοιξιάτικα αγριολούλουδα, με την πρωινή ακόμα δροσιά. Κρατούσαν επίσης ένα κομμάτι μαύρο πανί τεντωμένο. Το πανί ήταν μαύρο γιατί πάνω του καθρεφτιζόταν ο ουρανός.
Στη ζωή υπάρχουν δύο είδη μοναξιάς. Η στιγμή της γέννησης και η στιγμή του θανάτου είναι στιγμές μοναξιάς. Αλλά αυτή η μοναξιά έχει έναν αυστηρά προσωπικό, έναν ατομικό χαρακτήρα και δηλώνει καθαρά ότι στις δύο αυτές στιγμές του βίου μας, τις συγκλονιστικότερες, τη μία που βγαίνουμε από τη μήτρα της μητέρας μας και την ύστερη που μπαίνουμε στη μεγάλη μήτρα της γης, είμαστε μόνοι. Απελπιστικά μόνοι. Αυτή είναι η μία μοναξιά. Η άλλη είναι η κοινωνική μοναξιά, η μοναξιά δίπλα σε άλλους. Ο Χριστός και ο Ιούδας διάλεξαν οι ίδιοι τον θάνατό τους. Αναρωτιέμαι λοιπόν πόσο μόνοι ένιωθαν όταν αντιμετώπισαν τον δικό του ο καθένας θάνατο.
Αποκαθήλωση στα Μετέωρα, στην κορυφή του βράχου, εκεί δίπλα στα σύννεφα. Μετέωρη και η Πλατυτέρα των Ουρανών στο κοίλο του ιερού, με ανοιχτά, αλλά αδειανά τα χέρια της. Χωρίς τον Χριστό. Βλέπει να τον κατεβάζουν από τον Σταυρό. Μετέωροι και οι άγιοι με τις οξυμμένες, αυστηρές, αλλά καθαρές μορφές στους πυλώνες του ναού. Μετέωροι, μεταξύ βράχου και ουρανού, στο προαύλιο της μονής Βαρλαάμ, ο Φώτης Κόντογλου με τον Γιάννη Τσαρούχη, ντυμένοι καλογεράκια, σε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία, όπως η χωρίς χρώματα ημέρα. Και με λαμπερά τα μάτια τους από την αισιοδοξία της Αναστάσεως. Αλλά στην Κατοχή, στην Κρήτη, οι Γερμανοί σκότωσαν ανήμερα Μεγάλη Παρασκευή τον Γιάννη. Ο Γιάννης ήταν ένας επιφανής άνδρας από τα Ανώγεια και άφησε τέσσερα μικρά παιδιά ορφανά και τη γυναίκα του χήρα και ετοιμόγεννη στο πέμπτο παιδί. Γιατί τον σκότωσαν; Γιατί έτσι καταλάβαιναν την ελευθερία, τη δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα τα χιτλερικά ανθρωποειδή με τον αμφίβολο ανδρισμό, που δεν ένιωσαν ποτέ τι σημαίνει αγάπη και δάκρυ. Ο Γιάννης όμως συνήθιζε κάθε Μεγάλη Παρασκευή να ραντίζει με ροδόσταμο τον κόσμο που συνόδευε τον Επιτάφιο. Αλλά εκείνη τη Μεγάλη Παρασκευή δεν γύρισε ο Γιάννης για να φέρει το ροδόσταμο. Ετσι η γυναίκα του, την ώρα που περνούσε ο Επιτάφιος, βγήκε στο μπαλκόνι του σπιτιού τους και μοιρολογώντας ζητούσε συγγνώμη από τον Χριστό που ο καστροφόρος ο Γιάννης της δεν γύρισε με τα μυρωδικά.
Ο ελληνικός Επιτάφιος είναι κάτι περισσότερο και από το συμβολικό, και από το θρησκευτικό, και από το λατρευτικό, αλλά και από το τελετουργικό περιεχόμενό του. Σαν παιδιά μάθαμε με τον Επιτάφιο να νιώθουμε και να δοκιμάζουμε την καρδιά μας, αλλά και τις καρδιές των άλλων. Μάθαμε να εκτιμάμε το μικρό νόμισμα της μητέρας στη χούφτα για το κερί της περιφοράς, το οποίο κατά κανόνα εχρησιμοποιείτο για αλλότριους σκοπούς. Μάθαμε να ανατριχιάζουμε σωστά από τη νυχτερινή αύρα και τη μυρουδιά των γιασεμιών. Τέλος, μάθαμε να λέμε και χαριτωμένα ψέματα στους γονείς μας για την ώρα λήξεως της περιφοράς, αφού ποτέ δεν έφτανε ο χρόνος για να μελετήσουμε το κοντινό θρόισμα του φουστανιού, όπως και τις ματιές που συνήθως, αλλά και πολύ σωστά τότε, έμεναν πάντα στη μέση. Λίγα χρόνια αργότερα, άλλες αισθήσεις. Η περίεργα ευχάριστη και αινιγματικά ένοχη εφηβική εσπερινή θλίψη που κρατούσε μέχρι που άρχιζε ο Επιτάφιος και που ως διά μαγείας εξαφανιζόταν με την περιφορά. Ή, στα φοιτητικά χρόνια, η αναίδεια των ανιστόρητων κυπαρισσιών του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας στη Σαλονίκη, να τρυπάνε αδιάφορα το σκοτάδι της νύχτας. Και τα αναμμένα καντήλια στους τάφους, συνέχεια των αντίστοιχων, των αστεριών, στον ουρανό. Και η μυρουδιά του ούζου και του καπνού στο διπλανό του νεκροταφείου καπηλειό, με κάτι ξεθωριασμένους, αιώνιους γερο-θαμώνες. Και τα τραγούδια που τραγουδούσαμε αργότερα εκεί μέσα και που μιλούσαν ταυτόχρονα για αγάπη και για θάνατο.
ΥΓ.: Ο Επιτάφιος είχε γυρίσει. Τα κεράκια είχαν σβήσει, όπως και τα περισσότερα καντηλάκια. Η εκκλησία είχε κλείσει και ο κόσμος είχε πια σκορπίσει. «Πώς τελείωσε μετά, Πάνο;», με ρώτησε εκείνη και μου έσφιξε πιο δυνατά το χέρι με τα λουλούδια του Επιταφίου ανάμεσα στις παλάμες μας. Κι εγώ της είπα ότι όλο ετούτο ούτε τελείωσε ούτε τελειώνει ποτέ, αφού δεν έχουν τελειωμό οι «μακρινές μητέρες», τα «ρόδα τα αμάραντα» του Ελύτη, αυτές που θρηνούν κάθε Μεγάλη Παρασκευή για τους χαμένους γιους τους. Και θα ‘ναι πάντα πρώτες πρώτες η μητέρα του Άδωνη η Μύρρα. Η μητέρα του Ορφέα. Η μούσα Καλλιόπη. Η μητέρα του Χριστού, η Μαρία. Και η μητέρα του Ιούδα. Δεν κατάφερα να μάθω το όνομά της.
Εγραφα στη μνήμη της μητέρας μου Ελένης Σαββοπούλου, το γένος Γεωργίου Πούλου.
Η Μεγάλη Παρασκευή ανά την Ελλάδα
http://www.newsbomb.gr/koinwnia/story/45296/h-megalh-paraskeyh-ana-thn-ellada
Η Μεγάλη Παρασκευή είναι για όλους τους Χριστιανούς η πιο ιερή ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδας…
Η Μεγάλη Παρασκευή είναι για όλους τους Χριστιανούς η πιο ιερή ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδας.
Κορυφώνεται το Θείο Δράμα με την Αποκαθήλωση από το Σταυρό και την Ταφή του Χριστού.
Κάθε τόπος, τη συγκεκριμένη μέρα, έχει τα δικά του έθιμα, που συνδυάζουν τις παραδόσεις με τη θρησκεία.
ΥΔΡΑ
Το όμορφο νησί του Αργοσαρωνικού έχει το «έθιμο της δέησης». Ο Επιτάφιος μπαίνει στη θάλασσα και διαβάζεται η Ακολουθία, δημιουργώντας μία ατμόσφαιρα κατανυκτική. Αυτό γίνεται για να ευλογηθούν τα νερά και να γίνει δέηση υπέρ των ναυτικών που ταξιδεύουν.
ΤΗΝΟΣ
Στην Τήνο το Πάσχα είναι ξεχωριστό, καθώς γιορτάζουν μαζί Ορθόδοξοι και Καθολικοί. Τη Μεγάλη Παρασκευή, όλοι οι Επιτάφιοι (και των καθολικών) συναντώνται στην Εξέδρα της Χώρας. Τελευταίος φτάνει αυτός της Παναγίας της Τήνου. Ψάλλουν για λίγο μαζί και συνεχίζει ο καθένας την πένθιμη πορεία στους δρόμους της ενορίας. Ο Επιτάφιος του Aγίου Nικολάου, μπαίνει στη θάλασσα και οι σειρήνες από τα πλοία, οι πυρσοί και ο φλεγόμενος σταυρός δημιουργούν ένα θεατρικό σκηνικό.
ΠΑΡΟΣ
Στη Μάρπησσα της Πάρου, το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής οι επισκέπτες βιώνουν τα πάθη του Κυρίου. Κατά μήκος της περιφοράς του Επιταφίου και σε χαρακτηριστικά σημεία λαμβάνουν χώρα σκηνές από την ζωή και τα πάθη του Χριστού. Σ’ αυτές τις σκηνές συμμετέχουν νέοι, νέες και παιδιά ντυμένα με ρούχα της συγκεκριμένης εποχής.
ΜΥΤΙΛΗΝΗ
Με την ολοκλήρωση της περιφοράς του Επιταφίου στη Μυτιλήνη οι πιστοί παίρνουν τα λουλούδια, τα «Χριστολούλουδα» όπως τα ονομάζουν και φτιάχνουν φυλαχτά για να προστατεύσουν τα παιδιά τους από τις αρρώστιες.
ΑΜΟΡΓΟΣ
Οι γυναίκες, από τις πόρτες και τα παράθυρα των σπιτιών, κατά την περιφορά του Επιταφίου ραίνουν τον κόσμο με κολόνιες και αρώματα.
ΖΑΚΥΝΘΟΣ
Η περιφορά του Εσταυρωμένου γίνεται το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής.
ΜΕΛΙΓΑΛΑΣ
Στο Μελιγαλά κάθε νοικοκυρά, όταν σημαίνει η καμπάνα για τον Επιτάφιο, ρίχνει μπροστά στην πόρτα του σπιτιού της κληματόβεργες και βάζει φωτιά, τις λεγόμενες «φουνταρίες». Την ώρα που o Επιτάφιος περνά έξω από το δρόμο του σπιτιού της, ρίχνει πάνω στη θράκα μια χούφτα μοσχολίβανο και ο ιερέας κάνει εκεί παραστάσιμο.
ΣΕΡΡΕΣ
Ένα διαφορετικό έθιμο έχουν οι γυναίκες στις Σέρρες, οι οποίες τοποθετούν πάνω σε τραπέζι μπροστά στην εξώπορτα την εικόνα του Χριστού στολισμένη με λουλούδια και ανάβουν δίπλα κεριά και λιβάνι. Επίσης, βάζουν ένα πιάτο με χλόη φακής ή κριθαριού, την οποία έχουν φυτέψει γι’ αυτό το σκοπό τη Σαρακοστή.
ΘΡΑΚΗ
Στις Μέτρες της Θράκης, η πομπή του Επιταφίου σταματά έξω από ένα παρεκκλήσι, όπου βρίσκεται έτοιμη η φωτιά για να καεί ο Ιούδας. Τη στιγμή που ο ιερέας διαβάζει το Ευαγγέλιο, ανάβουν τη φωτιά και τον καίνε και στη συνέχεια παίρνουν μια χούφτα από τη στάχτη και τη ρίχνουν στα μνήματα.
ΣΠΑΡΤΗ
Στη Σπάρτη, τον Επιτάφιο τον ξεστολίζει ο καντηλανάφτης, ο οποίος παίρνει τα κεριά και τα φυλάει. Το Μεγάλο Σάββατο ο ιερέας τα βάζει σε ένα δίσκο με τα σταυρολούλουδα και τα μοιράζει στις γυναίκες, που τα κρατούν ως φυλαχτό για τις αρρώστιες.
Μεγάλη Παρασκευή
http://www.stixoi.info/stixoi.php?info=Lyrics&act=details&song_id=12977
Στίχοι: Νίκος Γκάτσος
Μουσική: Σταύρος Ξαρχάκος
Πρώτη εκτέλεση: Βίκυ Μοσχολιού
Στο περιβολάκι
μπρος στην εκκλησιά
έμοιαζες πουλάκι
σ΄άγρια φυλλωσιά
δυόσμο κι αγιοκέρι
κράταγες στο χέρι
κι έλεγες: "Ραβί
σώσε μας και πάλι"!
Ητανε Μεγάλη
Παρασκευή
Νύχτες κι άλλες νύχτες
γύρισε η χρονιά
του πολέμου οι δείχτες
σήμαναν εννιά
κι είδαμε να βγαίνει
μ΄όψη κολασμένη
μέσα απ΄το κλουβί
το φριχτό τσακάλι
Ητανε Μεγάλη
Παρασκευή
Τα παιδιά φευγάτα
έρμα τα χωριά
πάλευαν τα νειάτα
για τη λευτεριά
κι όταν ήρθα λίγο
να σε δω πριν φύγω
έκλαιγες βουβή με
σκυφτό κεφάλι
Ητανε Μεγάλη
Παρασκευή
Μερικές επιλεγμένες ιστοσελίδες που αξίζει να διαβάσετε και να δείτε:
www.dailymotion.com/video/x3cjdq_good-friday-orthodox-hymns_music
www.youtube.com/watch?v=431wgh8h514
www.youtube.com/watch?v=XFFewhE9L6U
www.xfe.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=318
www.christopherklitou.com/holy_and_great_friday_royal_hours_greek.htm
http://klearchosguidetothegalaxy.blogspot.com/2011/05/easter-in-santorini-good-friday-in.html
http://analogion.com/forum/showthread.php?t=4814
http://xristianoss.blogspot.com/2011/04/blog-post_5787.html
http://wn.com/Byzantine_choir_of_Ioannis_damaskinos_Macedonia_,Greece
www.youtube.com/watch?v=G5xxSuEmo-Q
http://analogion.gr/glt/HolyWeek/
http://www.ekfrasis.info/tags/megali-ebdomada-gr.html
http://www.greektube.org/content/view/104193/2/
http://iliaxtida.wordpress.com/2011/04/22/%CE%AC-%CE%AC-%CE%AE-2/
http://angelisandtheistanbul.blogspot.com/2009/04/blog-post_21.html
Παιδείας Εγκώμιον 
Πρόσφατα σχόλια