Βιβλία που λάτρεψα

Του Νίκου Τσούλια

Υπάρχουν άνθρωποι και γεγονότα που σου σημαδεύουν τη ζωή και αποτελούν σηματωρούς τόσο στην επαγγελματική και κοινωνική διαδρομή σου όσο και στην προσωπική σου πορεία, άνθρωποι και γεγονότα που τα κουβαλάς μέσα σου στο βαθύτερο συναισθηματικό προσωπικό σου κόσμο και σου καταλαγιάζουν αλλά και σου τροφοδοτούν υπαρξιακά ερωτήματα και πνευματικές αναζητήσεις. Υπάρχουν όμως βιβλία, πρόσωπα και γεγονότα μαζί που εγχαράσσονται στην ενδότερη ψυχική και πολιτισμική σου μήτρα και διαρκώς απαρτιώνουν όνειρα και φαντασιώσεις και υποστασιοποιούν έρευνες και προβληματισμούς, βιβλία που συνυφαίνουν τον οδηγητικό σου μίτο στην διαρκή αναζήτηση του νοήματος της ζωής σου, βιβλία που συμπυκνώνουν σχεδόν το απόσταγμα της παγκόσμιας πνευματικής κληρονομιάς και σε κοινωνούν με τις σκέψεις όλων των ανθρώπων όπου γης και όπου χρόνου, βιβλία κορυφές του ανθρώπινου πνεύματος που κάθε άνθρωπος θα πρέπει να τα διαβάζει και να τα ξαναδιαβάζει, βιβλία που σου αφήνουν μια μικρή πνοή νέας, αυθεντικής ζωής πάνω σε κάθε ανάσα ζωής…

Υπάρχουν και βιβλία ασήμαντα για τους άλλους αλλά σημαντικά για σένα γιατί έτυχε να συνδεθούν με κάποια οριακή στιγμή της ζωής σου που σου καθόρισε μια ανέλιξη και έτσι τα βιβλία αυτά είναι φυλαχτά στο δικό σου κόσμο, στον κόσμο που είναι τόσο σημαντικός όσο και ο κοινός των ανθρώπων κόσμος.
Το «Αναγνωστικό» της Πρώτης θα είναι το πρώτο σημείο από όπου θα ξεκινήσει ένα όμορφο ταξίδι και πώς θα μπορούσες να μην το έχεις διαρκώς στη μνήμη σου γιατί από εκεί πήρες φόρα για την πνευματική περιπλάνηση και αναζήτηση, εκεί θα συλλαβίσεις με τον Μίμη και την Άννα, εκεί αγάπησες τις όμορφες φωτογραφίες της αγροτικής ζωής – που ωστόσο ήθελες να την εγκαταλείψεις, εκεί έντυσες βιβλίο πρώτη φορά με μπλε κόλα και με ετικέτα μεγάλη, εκεί ίσιωνες διαρκώς τις γωνίες που άγνωστο γιατί συνέχεια τσαλάκωναν…

Στο τριτάξιο Γυμνάσιο δεν συνάντησα εξωσχολικό βιβλίο, που τέτοια τύχη, υπήρξε όμως ένας μύθος σχολικός που έγινε εγκόλπιο για μένα και  “σημαιοφόρος” όλων των βιβλίων. Ήταν, είναι η «Οδύσσεια». Είναι το μοναδικό σχολικό βιβλίο μαζί με την «Ιλιάδα» που ξεκίνησαν ως σχολικά, αλλά αποτέλεσαν τα μοναδικά βιβλία που διαβάζω κάθε 5 – 6 χρόνια. Είναι το κορυφαίο βιβλίο που θα επέλεγα αν κάποιος μου ζητούσε να διαλέξω ένα βιβλίο – σύμβολο, ένα βιβλίο – φυλαχτό. Και θεωρώ ότι είναι το βιβλίο της ιστορίας όλης της ανθρωπότητας. Οι μελετητές της διαλεκτικής του διαφωτισμού θα καταγράψουν αυτή την αξιολόγηση για μια ακόμα φορά.

Το πρώτο εξωσχολικό βιβλίο ήταν βιβλίο – δώρο από το Γυμνάσιο γιατί πρώτευσα: «Οι ανακαλύψεις του Παστέρ», το έχασα σε κάποια φάση, το ξαναβρήκα σε παλαιοβιβλιοπωλείο μετά από πολλά χρόνια και βρήκε μια καλή θέση στις βιβλιοθήκες μου και στις αναμνήσεις μου. Που να ‘ξερα τότε ότι θα μελετούσα και το έργο του Παστέρ στις σπουδές μου! Να η ομορφιά της ζωής, μέσα από ένα παιχνίδι βιβλίου σημαδιακού για σένα και επιστημονικής γνώσης.

Στις τελευταίες τάξεις του εξατάξιου τότε γυμνασίου κατάφερα να αγοράσω το πρώτο μου βοηθητικό σχολικό βιβλίο, τη «Φυσική του Μάζη» που συνδέθηκε με την προσπάθειά μου να εισαχθώ στη Φυσικομαθηματική Σχολή και με το ξεπέταγμά μου από την επαρχία κάπου στο “κέντρο” κάποιων κοινωνικών χώρων αρκετά χρόνια αργότερα. Πόσες φορές από τότε δεν την ξεφύλλισα ψάχνοντας να βρω και να κοιτώ και να  ξανακοιτώ κρυμμένες σημειώσεις, να ψηλαφήσω φόβους και αγωνίες, να διασκεδάσω ερωτήματα του τότε: “θα τα καταφέρω να μπω στο πανεπιστήμιο;”  Πού να ‘ξερα, ότι η ζωή σού δίνει πολύ περισσότερα από όσα μπορείς να ονειρευτείς, αρκεί να λατρέψεις το διάβασμα και τη γνώση…

Στο πανεπιστήμιο, λόγω των λειψών γνώσεων μου στη Χημεία – κλασικό σχολείο γαρ -, με βοήθησε πολύ η «Χημεία του Μανωλκίδη», βιβλίο που διάβασαν χιλιάδες και χιλιάδες καθηγητές και μαθητές, που το χρησιμοποίησα μετά και ως εκπαιδευτικός, αλλά ποτέ δεν διδάχτηκε στα σχολεία λόγω «φρονημάτων» του συγγραφέα. Μικρό και μεγάλο μέγεθος για τις ασκήσεις και τη θεωρία, μεθοδολογία πρωτοποριακή για εκείνη την εποχή, ασκήσεις όσες θέλεις και μετά να δίνεις μάχη για να συμπέσει η απάντησή σου με εκείνη του συγγραφέα. Είχα την τύχη να ευχαριστήσω τον Μανωλκίδη για την προσφορά του και το καταχάρηκε, γιατί είχα και τη θεσμική ιδιότητα του προέδρου της ΟΛΜΕ.

Το «Molecular Biology of the Gene» του σπουδαίου J. Watson που ανακάλυψε τη δομή της διπλής έλικας του D.N.A. και άλλαξε και αλλάζει τον κόσμο και τον άνθρωπο, το βιβλίο – ευαγγέλιο για το σύνολο των σύγχρονων επιστημών, το βιβλίο που θα μπορούσε να φωτίσει την επιστημονική μου ιδιότητα αποτελεί το πρώτο απτό δείγμα για μια απόπειρα ονείρου καριέρας στην έρευνα, για ένα παράτολμο σχέδιο για την άλλη όχθη του Ατλαντικού, μπήκε στη μέση και το ίδρυμα Φουλμπράϊτ και το όνειρο πήρε και για λίγο τη σάρκα του σχεδίου, ενός ονείρου που δεν θα ευδοκιμήσει αλλά το βιβλίο θα παραμένει στην καλύτερη περιοχή της βιβλιοθήκης μου για να μου θυμίζει το νεανική φιλοδοξία, το ανεκπλήρωτο που δε στοίχειωσε γιατί προκρίθηκαν άλλες εξίσου γόνιμες επιλογές, το ανεκπλήρωτο που παραμένον ως τέτοιο διατήρησε τη νεανικότητα και συνέτριψε για λογαριασμό μου τη δήθεν ανίκητη φθορά του χρόνου.

Στη διάρκεια της φοιτητικής ζωής οι τέσσερις τόμοι “Φυσικής” του Καίσαρα Αλεξόπουλου του πρώτου έτους θα αποτελέσουν τη ναυαρχίδα των σπουδών ως εκκολαπτόμενου επιστήμονα για τα υπόλοιπα χρόνια και σε αυτό το ρόλο θα συνοδευτούν από το περιοδικό «Scientific American» που θα το αγοράζω χρόνια και χρόνια, αρχικά από τα περίπτερα της Ομόνοιας με τις 70 δραχμές και σήμερα ψηφιακά.

Τα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη θα βρεθούν στις απαρχές της προσπάθειάς μου για την έρευνα της διδακτορικής διατριβής μου στην «ειδική παιδαγωγική» και θα μου δωρίσει τις καλύτερες βιβλιογραφικές παραπομπές που αφορούν τόσο το περιεχόμενο της εκπαίδευσης όσο και το αξιολογικό της περιεχόμενο.

Ο «Προμηθέας Δεσμώτης» του Αισχύλου θα κρατήσει πρωτεύουσα θέση στην ώριμη ηλικία μου, ως οδηγητής της προσπάθειας για διαρκή απαλλαγή από τη σκιά της προκατάληψης και της χειραφέτησης του ανθρώπου και δίπλα του αγκαλιά η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, μνημείο κατίσχυσης του ηθικού και του δίκαιου απέναντι σε κάθε μορφή εξουσίας και χειραγώγησης.

Το «Συμπόσιον» και ο «Φαίδων» του Πλάτωνα θα γίνουν τα σύμβολα της προσωπικής ενδότερης αναζήτησης για τα μεγάλα πεδία του έρωτα και του θανάτου, του πόθου και των υπαρξιακών ερωτημάτων.

Η «Ιστορία» του Θουκιδίδη, κλασικό βιβλίο όχι μόνο για το πραγματολογικό του περιεχόμενο αλλά και για την πλούσια δομή του λόγου του θα προκόβει σε ξένα πανεπιστήμια, θα πάρει μια κεντρική θέση σε ό,τι αξιολογώ ως πηγή διαρκούς αναζήτησης.

Ο «Πόλεμος και Ειρήνη» του Τολστόι, οι «Αδελφοί Καραμαζώφ» και το “Έγκλημα και τιμωρία” του Ντοστογιέφσκι, ο «Βασιλιάς Ληρ» του Σαίξπηρ και ο «Φάουστ» του Γκαίτε, μαζί με τον «Μύθο του Σίσυφου» και την «Πανούκλα» του Καμύ θα είναι τα μεγάλα ευρωπαϊκά αφηγήματα, τα φωτεινά αστέρια που θα φέγγουν τις  θεμελιώδεις αγωνίες του ανθρώπου, θα τα διαβάζω και θα τα ξαναδιαβάζω, θα μεγαλώνω μαζί τους και όταν δεν τα διαβάζω, τα ξεφυλλίζω γιατί το άρωμα του βιβλίου διαχέεται σε όλες τις αισθήσεις.

«Η καταγωγή των Ειδών» του Δαρβίνου, το βιβλίο που συγκέντρωσε τα περισσότερα πυρά από κάθε άλλο βιβλίο, πυρά σκοταδιστικά, το βιβλίο που αποκαθήλωσε τον άνθρωπο από μια μοναδικότητα θέσης που είχε αυτο – προσδιορίσει ο ίδιος, μιας ξεχωριστής καταγωγής που ωστόσο διαψευδόταν από την ιστορία της διαρκούς βαρβαρότητάς του, ένα βιβλίο βαθιάς ανθρώπινης επίγνωσης και αυτογνωσίας θα μας κάνει ταπεινούς και θα μας δώσει την αφορμή για να επανατοποθετηθούμε στην κλίμακα της ζωής και της φύσης.

«Η θεμελίωση της Γενικής θεωρίας της σχετικότητας» του Αϊνστάιν, η απόλυτη ανατροπή της απολυτότητας του χρόνου και της βαριάς σκιάς που έριχνε σε όλο το Σύμπαν. Πώς μπορεί, όμως, να εγκιβωτιστεί στη σκέψη μας το ακατανόητο; Πώς μπορούμε να αλλάξουμε τη θέση μας αιώνων και αιώνων με μια ματιά απροσδιόριστη; Πώς μπορούμε να απαλλαγούμε από τη σκουριά του χρόνου βιώνοντας τη σχετικότητά του; Θα παραμείνει εκεί, στα σύνορα του κατανοητού και του μη κατανοητού, στη μεταξύ τους διαπάλη, σε αυτό το πεδίο που θρέφεται η έρευνα και η αναζήτηση του ανθρώπου.

Η «Εισαγωγή στην ψυχανάλυση» του Φρόιντ ήταν το δεύτερο μεγάλο σοκ, μετά εκείνο του Δαρβίνου, που μας έδειξε απλά και πειστικά ότι δεν είμαστε κυρίαρχοι όλης της ανθρώπινης φύσης – πόσο μάλλον της Φύσης συνολικά. Ποιος μπορεί να αναμετρηθεί με το ασυνείδητό του, εκεί που γίνονται οι πιο φοβερές διεργασίες και που μπορούν να μας οδηγούν σε σκοτεινές ατραπούς; Αλλά και αντιθέτως, ποιος μπορεί να δεχτεί ότι έχουμε μέσα μας δυνάμεις που δεν τις ελέγχουμε και ότι η λογική δεν είναι το σταθερό πεδίο αναζήτησης της αυτογνωσίας και της ετερογνωσίας;

«Το μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος» του Μαρξ, το κοσμικό ευαγγέλιο για λαούς και ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη, για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση και αλλοτρίωση, ανεξάρτητα από τις ιστορικές εκφράσεις του, αποτελεί ένα πεδίο ευαγγελισμού της ανθρώπινης συλλογικότητας και αλληλεγγύης, της ανάδυσης μιας δίκαιης κοινωνίας. Ανεξάρτητα από τη δεδομένη ιστορικότητα της εποχής μας οφείλουμε να βλέπουμε και έξω από ό,τι μας περιβάλλει συγκυριακά, οφείλουμε να συζητάμε για τις ουτοπίες μας, τις ουτοπίες που, ακόμα και όταν παραμένουν ως τέτοιες, είναι τα κεφαλόβρυσα για να σβήνουν τη δίψα και την ξηρασία.

«Η διαλεκτική της φύσης» του Ένγκελς είναι για μένα η επιστημονική συζυγία του “Μανιφέστου”.  Τι γοητεία ασκεί ο ορθολογισμός στη στοχαστική σκέψη; Τι ομορφιά της ανθρώπινης νόησης αναδύεται μέσα από την εξερεύνηση και τη συστηματική ανάλυση, από την ομορφιά της φύσης; Η σκέψη του βιβλίου αγκιστρωμένη στους προσωκρατικούς θα βρει καινούργια μονοπάτια για να συναντήσει νέα ξέφωτα, για να αναζητήσει στοιχεία νοηματοδότησης της ζωής.

«Δον Κιχώτης» του Θερβάντες, το πρώτο παγκόσμιο μυθιστόρημα, ένας ερωτικός απροσδιόριστος ύμνος- “θα πω ότι καλά κάνει όποιος αγαπάει πολύ, και πως εκείνη η ψυχή είναι πιο λεύτερη, που είναι πιο σκλαβωμένη στου έρωτα την πανάρχαια τυραννία”-, ένας ρομαντισμός που “ξεκοιλιάζει” την πραγματικότητα με την απλότητα του ήρωά του, μια διαρκής σύζευξη πραγματικού και φανταστικού.

“Η Φόνισσα” και αρκετά διηγήματα του Παπαδιαμάντη, η καλύτερη κοινωνική ηθογραφική ανάλυση της ελληνικής πραγματικότητας, μιας εποχής που ξεκινά να ξεφύγει από την ανέχεια αλλά αναδεικνύει την ολιγάρκεια και την εγκράτεια σε μεγάλες αρετές που θα ισοπεδωθούν έναν αιώνα αργότερα από τον καταναλωτισμό και την εμπορευματοποίηση των Ελλήνων του εύκολου και σαθρού πλουτισμού, του πλουτισμού των υλικών αγαθών και της πτώχευσης της ψυχής, δε θα αργήσει και η πτώχευση της ίδιας της “καταναλωτικής” ζωής μας… Ο Παπαδιαμάντης θα δώσει λαμπρή θέση στους ταπεινούς, θα βάλει σε εικονοστάσι όλους τους καταφρονεμένους, θα έχουν το δώρο της αληθινής ζωής οι απλοί άνθρωποι, ακόμα και ασήμαντα της Φύσης δημιουργήματα θα τα φωτίσει, θα τους δώσει ξεχωριστή θέση στον Κόσμο, θα έχει έναν ύμνο για τα χαμολούλουδα, για τη “βασιλικήν δρυν”, έναν ύμνο ζωής και έρωτα: “Από τα φύλλα της εστάλαζε κι έρεεν ολόγυρά της «μάνα ζωής, δρόσος γλυκασμού, μέλι το εκ πέτρας». Έθαλπον οι ζωηφόροι οποί της έρωτα θείας ακμής, κι έπνεεν η θεσπεσία φυλλάς της ίμερον τρυφής ακηράτου. Και η κορυφή της, βαθύκομος, ηγείρετο ως στέμμα παρθενικόν, διάδημα θείον… Η δρυς υπήρξε η πρώτη παιδική μου ερωμένη…”

Η «έρημη χώρα» του Έλιοτ, η «Ιθάκη» και η «Πόλις» του Καβάφη θα με ταξιδεύουν στον απέραντο κόσμο της ποίησης, του συμβολισμού, της ανίχνευσης των μεγάλων νοημάτων.

Η ευαίσθητη γραφή και η τρυφερότητα από τα «Τετράδια από τη φυλακή» του Γκράμσι  σού θέτουν διαρκώς στη σκέψη σου τα θεμελιακά προτάγματα της ζωής, τη γλυκύτητα των παιδιών σου που μεγαλώνουν και εσύ δεν μπορείς να γευθείς το ξεφύλλισμα της αθώας ζωής των, την ουσία των ανθρώπινων σχέσεων και των κοινωνικών αγώνων.

Το «Democracy and Education» του John Dewey, η «Κριτική του καθαρού λόγου» του Καντ, η «Διαλεκτική του διαφωτισμού» των Χόρκχάιμερ και Αντόρνο, το «The Open Society and its Enemies» του Karl Popper θα είναι τα σταθερά δοκίμια, φάροι του ορθολογισμού που θα έχουν προνομιακή θέση στη μεγάλη βιβλιοθήκη μου και θα διαβάζονται ξανά και ξανά.

Και ποιος ενήλικας δεν θέλει να διαβάζει παραμύθια που δεν διάβασε μικρός, παραμύθια που άνοιξαν δρόμους στη σκέψη του ανθρώπου και στον φαντασιακό τους κόσμο και που καλλιέργησαν όνειρα και όνειρα, παραμύθια της ψηλάφησης του άγνωστου που μπορεί ποτέ να μη γίνει γνώσιμο, ποιος δεν θέλει να χάνεται στις σελίδες των βιβλίων: «Ο μικρός πρίγκιπας» του Εξυπερί και «Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» του Κ. Λούις και να ξανασυναντά την “Οδύσσεια” και την “Ιλιάδα” με τα οποία ξεκίνησε αυτό το όμορφο ταξίδι της γνώσης και της ζωής;

 

Υ.Γ.

Αλλά κοντά σε αυτά τα μεγαλεία, πλην του σχολικού μου βραβείου και των σχολικών εγχειριδίων που συνδέονται με τον προσωπικό μου κόσμο, κρυφά ακόμα και από τον εαυτό μου, θα βάζω και τις δικές μου μηδαμινότητες, τα δικά μου βιβλία, μόνο και μόνο επειδή εμπεριέχουν κομμάτια του εαυτού μου.