ΑΡΧΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ – Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΜΠΕΛΑΣ,
Δρ φιλοσοφίας

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΒΑΜΟΥ (ΧΑΝΙΑ)

ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ –
Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΓΝΩΣΗ
ΚΑΙ ΠΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΚΤΟΥΜΕ

Ενότητα 3^η. Θεωρίες για την πηγή της γνώσης.

Ο ακραίος σκεπτικισμός του Χιουμ &
η ανάγκη μιας συνθετικής προσέγγισης (Καντ)

[ Βιβλίο του μαθητή σελ. 83 – 85]

Βασικοί διδακτικοί στόχοι[1]:

§ Να κατανοήσει ο μαθητής τον τρόπο με τον οποίο ο Χιουμ επιχείρησε να αναπτύξει ένα συνεπή εμπειρισμό, αλλά και να διαπιστώσει σε ποιες ακραίες θέσεις οδήγησε τη φιλοσοφία ο Χιουμ με τον ακραίο εμπειρισμό του.

§ Να εξοικειωθεί ο μαθητής με τη φιλοσοφική ορολογία της καντιανής κριτικής θεωρίας: εποπτεία, μορφές εποπτείας, φαινόμενα, καθεαυτά, κατηγορίες, υπερβατολογικός ιδεαλισμός, a priori.φ

§ Να προβληματιστεί ο ίδιος σχετικά με τη δυσκολία επαρκούς περιγραφής της συνεργασίας των αισθήσεων με τον ορθό λόγο, ώστε να δοθεί «απάντηση» στο πρόβλημα της σύνδεσης του νου με τον κόσμο, και να συνειδητοποιήσει το «τίμημα» για την εξασφάλιση αυτής της συνεργασίας

§ Να αποτιμήσει τη σημασία του καντιανού γνωσιολογικού εγχειρήματος.

§ Να ενθαρρυνθεί ο μαθητής, ώστε ν’ αφομοιώσει γενικότερα τα ουσιαστικά σημεία των υποενοτήτων που περιέχουν αναφορές στην «κίνηση» των ιδεών (μετά από εννοιολογικές διευκρινίσεις και κριτική), για να μπορέσει ν’ απαντήσει στο τελικό ερώτημα: «Ποιο είναι το συμπέρασμα από τη διερεύνηση του προβλήματος για τη δυνατότητα της γνώσης;».

Μέθοδος: Η ερμηνευτική προσέγγιση φιλοσοφικών παραθεμάτων με διαλογικό τρόπο

Ενεργητική ανάγνωση των παρακάτω φιλοσοφικών κειμένων (πρωτογενών και ερμηνευτικών). Αξιοποίηση επιδιασκοπίου ή Power Point για προβολή των κειμένων, και μεγαλύτερη επικέντρωση της προσοχής των μαθητών:

[κατά σειρά επεξεργασίας]

– Χιουμ Ντ., Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, βιβλίο Ι, μέρος ΙΙΙ, κεφάλαιο ΧΙΙ, μτφρ. Μαρία Πουρνάρη, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005 [Βιβλίο μαθητή, Παράθεμα 7, σελ. 70 ]

– Χιουμ Ντ. Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, βιβλίο Ι, μέρος ΙV, κεφάλαιο VΙΙ, μτφρ. Μαρία Πουρνάρη, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005 [Βιβλίο μαθητή, Παράθεμα 8, σελ. 70]

– Καντ Ιμ., Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική Μεταφυσική, εισαγωγή – μετάφραση – σχόλια Γ. Τζαβάρας, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα – Γιάννενα 1982, σελ. 27

– Καντ Ιμ., Κριτική του καθαρού λόγου, μτφρ. Αναστάσιος Γιανναράς, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1977, Β1-2, Α11/Β25, BXVIII. [Βιβλίο μαθητή, Παράθεμα 5, σελ. 87]

– Παπανούτσος Ε. Γνωσιολογία, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 1962, σελ. 23

– Καντ Ιμ., Κριτική του καθαρού λόγου, μτφρ. Αναστάσιος Γιανναράς, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1977, σελ. 101.

Ο ακραίος σκεπτικισμός του Χιουμ – 1 διδακτική ώρα

1. Αφόρμηση

Σύνδεση με τις προηγούμενες ενότητες και αξιοποίηση των όσων έχουν διδαχθεί οι μαθητές σχετικά με τις φιλοσοφικές απόψεις του Ντέιβιντ Χιουμ γύρω από το πρόβλημα της γνώσης (Κεφάλαιο 3, Ενότητα 1^η σελ. 64-65).

Οι μαθητές γνωρίζουν ότι ο Χιουμ είναι ο συνεπέστερος εκφραστής του εμπειρισμού, αφού κατ’ αυτόν η γνώση για τον κόσμο προέρχεται αποκλειστικά από τις αισθήσεις[2]. Το ζητούμενο είναι πλέον να διερευνηθούν και να κατανοηθούν από τους μαθητές οι συνέπειες αυτής της φιλοσοφικής άποψης[3].

2. Ερμηνευτική προσέγγιση και κατανόηση του ακραίου σκεπτικισμού του Χιουμ

«Η υπόθεση ότι το μέλλον μοιάζει με το παρελθόν δεν θεμελιώνεται σε επιχειρήματα οποιουδήποτε είδους, αλλά στηρίζεται εξ ολοκλήρου στο έθος, που μας καθορίζει να περιμένουμε και στο μέλλον την ίδια ακολουθία αντικειμένων την οποία έχουμε συνηθίσει να παρατηρούμε στο παρελθόν…».

Ντ. Χιουμ, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση[4]

Το σύντομο αυτό απόσπασμα είναι ενδεικτικό του ακραίου σκεπτικισμού στον οποίο οδηγήθηκε ο Σκωτσέζος φιλόσοφος, και η πραγμάτευσή του μπορεί να γίνει με βάση τα παρακάτω ερωτήματα προς τους μαθητές:

§ Η θέση του Χιουμ ότι η γνώση μας για τον κόσμο προέρχεται αποκλειστικά από τις αισθήσεις επιτρέπει την αιτιοκρατική σύνδεση δύο διαδοχικών γεγονότων π.χ. τη θέρμανση ενός μετάλλου με τη διαστολή του;

§ Τι είναι αυτό που κατά τον Χιουμ ωθεί τους ανθρώπους να ισχυρίζονται με βεβαιότητα ότι η θέρμανση προκαλεί τη διαστολή του μετάλλου πάντοτε;

§ Αν δεχτούμε τη θέση του Χιουμ, τότε ενισχύεται ή αποδυναμώνεται το κύρος της επιστημονικής γνώσης;

§ Ποιες συνέπειες θα είχε για σας αν αποδεχόσασταν τις απόψεις του Χιουμ, όταν για παράδειγμα διδάσκεστε φυσική στο σχολείο;

Με αυτό τον τρόπο οι μαθητές έχουν την ευκαιρία να κατανοήσουν όχι μόνο τι σημαίνει ακραίος σκεπτικισμός, αλλά να αναρωτηθούν οι ίδιοι για το τι μπορούν να επιφέρουν αυτές οι απόψεις στο οικοδόμημα της επιστήμης. Η επιστημονική γνώση υποβαθμίζεται σε γνώση που βασίζεται στα ένστικτα και στις προδιαθέσεις της φύσης. Η συζήτηση μπορεί να ανατροφοδοτηθεί στη συνέχεια ως εξής:

«Εφόσον ο λόγος δεν μπορεί να διαλύσει τα σύννεφα, είναι μεγάλη τύχη που η φύση φροντίζει γι’ αυτό από μόνη της να με θεραπεύσει από τη φιλοσοφική μελαγχολία και από το παραλήρημα στο οποίο έχω πέσει. Και το πετυχαίνει αυτό μέσω της χαλάρωσης του νου μου είτε μέσω της απασχόλησης με μια έντονη εντύπωση των αισθήσεών μου, που διώχνει όλες αυτές τις χίμαιρες. Γευματίζω, παίζω μια παρτίδα τάβλι και διασκεδάζω με τους φίλους μου και, όταν έπειτα από ψυχαγωγία τριών ή τεσσάρων ωρών επιστρέφω σε αυτούς τους διαλογισμούς, μου φαίνονται τόσο ψυχροί και βεβιασμένοι και γελοίοι ώστε δεν έχουν την παραμικρή διάθεση να εμβαθύνω περισσότερο».

Ντ. Χιουμ, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση[5]

Εδώ πλέον γίνεται άμεσα αντιληπτό πως και ο ίδιος ο Χιουμ συνειδητοποιεί το πόσο ακραίες είναι οι θέσεις του και ότι τελικά οι σκεπτικιστικές αμφιβολίες του δεν πρέπει να οδηγήσουν τους ανθρώπους σε αδιέξοδο όσον αφορά τις πρακτικές τους ασχολίες[6]. Είναι πολύ πιθανό σε αυτό το σημείο οι μαθητές να εκφράσουν την απορία τους αφενός για το πώς είναι δυνατόν ο ίδιος φιλόσοφος να χαρακτηρίζει τους φιλοσοφικούς του συλλογισμούς «παραλήρημα», «βεβιασμένους και γελοίους» και αφετέρου για το αν και κατά πόσο κάτι τέτοιο υποσκάπτει την αξιοπιστία τους. Είναι επίσης πιθανό κάποιοι μαθητές να νιώσουν «δικαιωμένοι» που κατά τη διάρκεια της συζήτησης αμφισβήτησαν έντονα την αλήθεια των ισχυρισμών του.

3. Ανάδειξη και αποσαφήνιση κατά τρόπο συνολικό των βασικών σημείων και εννοιών των απόψεων του Χιουμ (σελ. 64-5 & 82-3) – Ανακεφαλαίωση

§ Μοναδική πηγή γνώσης οι αισθήσεις (συνεπής εμπειρισμός)· περιορισμένη γνωστική δυνατότητα του ανθρώπου

§ Αδυναμία απόδειξης της αντικειμενικής υπόστασης: α) της ενιαίας ανθρώπινης ψυχής β) των υλικών αντικειμένων

§ Αμφισβήτηση της κανονικότητας που διέπει τη φύση

§ Αμφισβήτηση της επαγωγικής γενίκευσης

§ Προβολή της αρχής της ομοιομορφίας

_ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΥΡΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

4. Τελική αξιολόγηση των θέσεων του Χιουμ

Είναι αναγκαίο όμως να τονιστεί ότι η ακρότητα των απόψεων του Χιουμ δεν οδηγεί από μόνη της κατ’ ανάγκην και στην απόρριψή τους, αλλά ότι αυτή η πρωτότυπη ανάλυση της αιτιότητας από τον Χιουμ έδωσε την αφορμή για εξονυχιστική φιλοσοφική βάσανο στα μεταγενέστερα χρόνια, με πλέον χαρακτηριστική την ερευνητική κριτική του Ιμμάνουελ Καντ. Γι’ αυτό είναι χρήσιμο να σχολιαστεί το ακόλουθο απόσπασμα από τα Προλεγόμενά του, ώστε να προσφερθούν τα αναγκαία ερεθίσματα που θα οδηγήσουν την τάξη να αντιληφθεί έμπρακτα την ουσία του φιλοσοφικού διαλόγου και της διαλεκτικής των φιλοσοφικών επιχειρημάτων:

«Εξομολογούμαι: η υπόδειξη του Ντέιβιντ Χιουμ υπήρξε ακριβώς εκείνο που πρωτοδιέκοψε πριν από χρόνια τον δογματικό μου ύπνο, κι έδωσε στις έρευνές μου μέσα στο πεδίο της θεωρητικής φιλοσοφίας εντελώς άλλη κατεύθυνση[7]».

Η ανάγκη συνθετικής προσέγγισης (Καντ) – 2 Διδακτικές ώρες

1. Αφόρμηση

Σύνδεση με τα προηγούμενα κι ανάδειξη της μονομέρειας που χαρακτηρίζουν τόσο τον ορθολογισμό όσο και τον εμπειρισμό. Αναζήτηση της ανάγκης για γεφύρωση του χάσματος, για συνεργασία των αισθήσεων και του ορθού λόγου[8].

2. Ερμηνευτική προσέγγιση της κριτικής θεωρίας του Καντ

Α)

«Ότι κάθε γνώση μας αρχίζει με την εμπειρία, αυτό δεν επιδέχεται καμία αμφιβολία· γιατί με τι άλλο θα μπορούσε να αφυπνιστεί η γνωστική μας δύναμη για να ασκήσει το έργο της, αν όχι με αντικείμενα που ερεθίζουν τις αισθήσεις μας και που πότε προκαλούν από μόνα τους τη γέννηση παραστάσεων και πότε βάζουν τη νοητική μας ενέργεια σε κίνηση να τις συγκρίνει, να τις συνδέσει ή να τις χωρίσει και έτσι να κατεργαστεί το άμορφο υλικό των κατ’ αίσθηση εντυπώσεων για το σχηματισμό μιας γνώσεως των αντικειμένων που ονομάζεται εμπειρία. Έτσι, «από την άποψη του χρόνου» δεν έχουμε καμιά γνώση μέσα μας που να προηγείται από την εμπειρία· όλες αρχίζουν με αυτήν. […] Αλλά, και αν ακόμα κάθε γνώση μας πρωταρχίζει με την εμπειρία, αυτό δεν σημαίνει ότι και καθεμιά πηγάζει από την εμπειρία.»

Ιμ. Καντ, Κριτική του καθαρού λόγου[9]:

Η προσέγγιση του παραπάνω αποσπάσματος μπορεί να κινηθεί γύρω από τα παρακάτω ερωτήματα:

§ Ποια είναι η αφετηρία της γνωστικής διαδικασίας κατά τον Καντ;

§ Σε τι συνίσταται η ανθρώπινη εμπειρία κατά τον Καντ;

§ Ποια διαφορά υπάρχει ανάμεσα στον Καντ και τους Άγγλους εμπειριστές σχετικά με την εμπειρική αντιληπτική ικανότητα του νου;

§ Ποιος είναι ο ρόλος του νου στη γνωστική διαδικασία;

§ Ποια είναι η διαφορά των εννοιών «αρχή» και «πηγή» της γνώσης;

Στόχος αυτής της προσέγγισης δεν είναι άλλος από το να αντιληφθούν από πρώτο χέρι οι μαθητές τον επαναπροσδιορισμό που γίνεται από μέρους του Καντ πολλών από τις εν χρήσει έννοιες, προκειμένου ο τελευταίος να ερμηνεύσει κατά τρόπο επαρκή τη συνεργασία μεταξύ αισθήσεων και λόγου[10]. Έτσι, προλειαίνεται το έδαφος προκειμένου να κατανοήσουν το πώς επιτυγχάνεται αυτή η προφανής συνεργασία, αλλά και το τίμημα για την επίτευξη της[11].

Β) Σημασιολογική διευκρίνιση των βασικών όρων της καντιανής φιλοσοφίας (χώρος, χρόνος, εποπτεία, κατηγορίες, έννοιες, φαινόμενο – πράγμα καθεαυτό)

Η αναφορά στις εγγενείς μορφές της εποπτείας, δηλαδή του χώρου και του χρόνου, καθώς και στις καντιανές κατηγορίες, δεν είναι σίγουρα ό,τι πιο εύκολο για τους μαθητές. Από την άλλη είναι προτιμότερο η συγκεκριμένη αναφορά να γίνει και πάλι μέσα από ένα κείμενο, όπως αυτό του Ε. Παπανούτσου από τη Γνωσιολογία[12]:

«Πρώτα χρησιμοποιούνται οι a priori μορφές της εποπτείας, ο τόπος και ο χρόνος, για να σχηματισθούν οι παραστάσεις, και έπειτα με την επέμβαση των καθαρών μορφών της νόησης, των κατηγοριών, ο νους συγκροτεί τελειότερα λογικά πλάσματα: τις έννοιες, όπου αποθησαυρίζεται η αντικειμενική, έγκυρη γνώση. Κατά βάθος όλη αυτή η επεξεργασία είναι μια διαδικασία συνθετική. Σύνθεση, λέγει ο Καντ, ονομάζω αυτή τη δραστηριότητα, για να δείξω ότι οι δεσμοί με τους οποίους ο νους συνθέτει τα δεδομένα των αισθήσεων και κατασκευάζει τα αντικείμενα (τις έννοιές τους) δεν δίνονται μαζί με αυτά, αλλά υφαίνονται από το ίδιο το υποκείμενο με την αυτενέργειά του. Είναι πλάνη λοιπόν να νομίζομε τα αντικείμενα είδωλα μιας αυθύπαρκτης πραγματικότητας απάνω στο αδρανές κρύσταλλο της συνείδησης. Τα αντικείμενα είναι προϊόντα της συνθετικής λειτουργίας της.»

Σχολιάζοντας τις επισημάνσεις του Ε. Παπανούτσου οι μαθητές, μπορούν να κατανοήσουν α) πώς ακριβώς ο Καντ εννοεί την επεξεργασία του άμορφου υλικού των παραστάσεων, β) με ποιο τρόπο οι εποπτείες είναι πλέον προσιτές στη διαχείριση των νοητικών λειτουργιών, και γ) ποια είναι τα εργαλεία που διαθέτει ο νους για να φθάσει στην έγκυρη γνώση[13].

Θα ήταν ιδιαίτερο χρήσιμο να εφαρμοστεί η καντιανή διαδικασία για την απόκτηση της γνώσης με ένα απλό παράδειγμα: περιγράφοντας την πτώση της κιμωλίας στο δάπεδο της αίθουσας κι εφαρμόζοντας τις βασικές αρχές της καντιανής φιλοσοφίας στην περιγραφή μας.

3. Αποτίμηση – αξιολόγηση της καντιανής θεωρίας

«Τα φαινόμενα είναι τα μόνα αντικείμενα, τα οποία μπορούμε να έχουμε άμεσα ως δεδομένα.»

Ιμ. Καντ, Κριτική του καθαρού λόγου [14]

Η συγκεκριμένη αναφορά θα αποτελέσει μέσα στην τάξη το έναυσμα για την καταληκτική συζήτηση, για την οποία ίσως θα ήταν αναγκαίο να διατεθεί η δεύτερη διδακτική ώρα, αναφορικά με το καίριο ερώτημα των ορίων της ανθρώπινης γνώσης. Έτσι θα δοθεί η ευκαιρία να διατυπωθούν και να ακουστούν προβληματισμοί από μέρους των μαθητών σχετικά με το αν μπορεί να υπάρξει μια a priori θεωρητική γνώση για τα πράγματα καθεαυτά, για τη βαθύτερη υφή του κόσμου, για την ύπαρξη του Θεού ή την αθανασία της ψυχής[15]. Αξίζει να σημειωθεί ότι η καντιανή θεωρία μπορεί να συνδεθεί με νεότερες γλωσσολογικές και ψυχολογικές θεωρίες (Chomsky, Piaget)[16]

4. Άσκηση για το σπίτι

Με βάση τα όσα διδαχθήκατε και τη βοήθεια του παρακάτω φιλοσοφικού αποσπάσματος μπορείτε να εκφράσετε μία συμπερασματική θέση γύρω από το πρόβλημα της γνώσης;

«Το ανάλαφρο περιστέρι, σχίζοντας με το ελεύθερο πέταγμά του τον αέρα, που νιώθει την αντίστασή του, θα μπορούσε να πλάσει την παράσταση ότι αυτό θα το πετύχαινε πολύ πιο καλά μέσα στον κενό από αέρα χώρο. Έτσι ακριβώς εγκατέλειψε ο Πλάτων τον αισθητό κόσμο, γιατί αυτός θέτει στη νόηση τόσο στενά όρια, και ρίχτηκε με τόλμη πέρα από αυτόν με τα φτερά των ιδεών στον κενό χώρο της καθαρής νοήσεως. Δεν πρόσεξε ότι παρ’ όλες τις προσπάθειές του δεν κέρδιζε δρόμο, γιατί δεν είχε έρεισμα, κατιτί σαν υποστήριγμα, όπου θα μπορούσε να στερεωθεί και να βάλει δύναμη, για να μετακινήσει τη νόηση από τη θέση της. Είναι η συνηθισμένη μοίρα του ανθρώπινου λόγου στην άκρα θεωρητική του μορφή να αποπερατώνει το οικοδόμημά του όσο μπορεί πιο νωρίς και ύστερα πια να εξετάζει για πρώτη φορά αν έχουν μπει γερά τα θεμέλια. Αλλά τότε επιστρατεύονται κάθε λογής προσχήματα, για να παρηγορηθούμε ως προς τη στερεότητά του ή ακόμη καλύτερα για να απορρίψουμε έναν τόσο καθυστερημένο και επικίνδυνο έλεγχο…»

(I. Καντ, Κριτική του καθαρού λόγου,

μτφρ. Α. Γιανναρά, Αθήνα 1977, σ. 80-81)

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

§ Kenny Α., «Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης», εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005

§ Πελεγρίνης Θ., «Οι Πέντε Εποχές της Φιλοσοφίας», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998

§ Ράσελ Μπ., «Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας», εκδ. Αρσενίδη, Αθήνα, χ.χ., τόμος Β

§ Windelband W.- Heimsoeth H., « Εγχειρίδιο Ιστορίας της φιλοσοφίας», Τόμοι Β, Γ, εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1991

§ Τομέας Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, «Για τον Ιμμάνουελ Καντ 200 χρόνια μετά», Εκδόσεις νήσος, Αθήνα 2006

---

[1] Όπως αυτοί διατυπώνονται στο βιβλίο του Καθηγητή, σελ. 48, 50

[2] Βιβλίο του μαθητή, σελ. 64

[3] «Υπάρχουν τέσσερα σημαντικά σημεία στην πρωτότυπη ανάλυση της αιτιότητας από τον Χιουμ. Μπορούν να διατυπωθούν ως εξής:

§ Ούτε η λογική ούτε η εμπειρία επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι το μέλλον θα μοιάζει με το παρελθόν.

§ Η αιτία και το αποτέλεσμα πρέπει να είναι διακριτές υπάρξεις, που η καθεμία να μπορεί να συλληφθεί χωρίς την άλλη.

§ Η αιτιακή σχέση αναλύεται με όρους γειτνίασης, προτεραιότητας και σταθερής σύνδεσης.

§ Το ότι κάθε έναρξη ύπαρξης έχει μία αιτία δεν αποτελεί την αναγκαία αλήθεια.» Kenny Ant., Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005, σελ. 228-9

[4] Βιβλίο του μαθητή, σελ. 70 – Παράθεμα 7: Χιουμ Ντ., Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, βιβλίο Ι, μέρος ΙΙΙ, κεφάλαιο ΧΙΙ, μτφρ. Μαρία Πουρνάρη, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005

[5] Βιβλίο του μαθητή σελ. 70 – Παράθεμα 8: Χιουμ Ντ. Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση, βιβλίο Ι, μέρος ΙV, κεφάλαιο VΙΙ, μτφρ. Μαρία Πουρνάρη, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005

[6] Βιβλίο του μαθητή, σελ. 64

[7] Καντ Ιμ., Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική Μεταφυσική, εισαγωγή – μετάφραση – σχόλια Γ. Τζαβάρας, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα – Γιάννενα 1982, σελ. 27

[8] Βιβλίο του μαθητή, σελ. 84

[9] Βιβλίο του μαθητή, σελ. 87 – Παράθεμα 5: Καντ Ιμ., Κριτική του καθαρού λόγου, μτφρ. Αναστάσιος Γιανναράς, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1977, Β1-2, Α11/Β25, BXVIII.

[10] «Στόχος του Καντ ήταν να καταστήσει τη φιλοσοφία, για πρώτη φορά, πραγματικά επιστημονική. (…) Για να γίνει επιστημονική η φιλοσοφία, χρειάζεται μία επανάσταση, όπως εκείνη με την οποία ο Κοπέρνικος τοποθέτησε τον ήλιο και όχι τη γη στο κέντρο του συστήματος του ουρανού. Αντί να ρωτάμε πώς η γνώση μας θα προσαρμοστεί στα αντικείμενά της, πρέπει να αρχίσουμε με την υπόθεση ότι τα αντικείμενα είναι αυτά που πρέπει να προσαρμοστούν στη γνώση μας. Μόνο με αυτήν τη μέθοδο θα μπορέσουμε να δούμε πώς είναι δυνατόν να υπάρχει a priori γνώση των αντικειμένων, γνώση πριν από την εμπειρία.» Kenny Ant., ό.π., σελ. 231-2

[11] Βιβλίο του μαθητή, σελ. 84-5

[12] Παπανούτσος Ε. (1962), Γνωσιολογία, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, σελ. 23

[13] «Στην ανθρώπινη εμπειρία, κάθε αντικείμενο αισθητικότητας είναι και αντικείμενο σκέψης: ό,τι βιώνεται στην εμπειρία ταξινομείται και κωδικοποιείται, υπάγεται από τη νόηση σε μία ή περισσότερες έννοιες. (…) Στην πορεία αυτής της διερεύνησης θα διαπιστωθεί ότι υπάρχουν δύο καθαρές μορφές αισθητής εποπτείας, που χρησιμεύουν ως αρχές μιας a priori γνώσης, δηλαδή ο χώρος και ο χρόνος. Ο χώρος είναι η μορφή της εξωτερικής αίσθησης με την οποία αναπαριστάνουμε στον εαυτό μας αντικείμενα ως εξωτερικά ημών, και όλα μηδενός εξαιρουμένου, στον χώρο. Ο χρόνος είναι η μορφή της εσωτερικής αίσθησης δια της οποίας ο νους εποπτεύει τις δικές του εσωτερικές καταστάσεις, όλες διατεταγμένες στον χρόνο. (…) Η νόηση είναι αυτή που μετατρέπει τα αντικείμενα της αισθητής εποπτείας σε αντικείμενα της σκέψης. Η νόηση και η αίσθηση είναι ισότιμες και αλληλένδετες. (…) Με τον όρο «λογική» ο Καντ εννοεί τους κανόνες με τους οποίους λειτουργεί η νόηση. (…) Η νόησή μας χρησιμοποιείται στην παραγωγή εννοιών και στη σύλληψη αρχών. Ο Καντ παραλαμβάνει την έννοια της «κατηγορίας» από τον Αριστοτέλη, προχωρώντας σε μια νέα διάκριση, βασιζόμενος στη διάκριση εννοιών και κρίσης. Η έννοια δεν είναι στην πραγματικότητα παρά η ικανότητα να διατυπώνει κανείς κρίσεις συγκεκριμένου είδους. (…) θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς, στο σύγχρονο πλαίσιο για το αν υπάρχουν έννοιες αναγκαίες για τη λειτουργία της νόησής μας. Το ερώτημα θα μπορούσε να τεθεί με γλωσσολογική μορφή: υπάρχουν άραγε έννοιες αναγκαίες για μία ολοκληρωμένη γλώσσα; Οποιοσδήποτε χρήστης γλώσσας πρέπει να διαθέτει μία έννοια άρνησης, αλλά και την ικανότητα να χρησιμοποιεί ποσοδείκτες, να εξάγει συμπεράσματα κλπ.» Kenny Ant., ό.π. σελ. 234 – 8

«… η φύση δεν είναι απλώς ένα άθροισμα από μορφές του χώρου και του χρόνου, αλλά μια αλληλουχία για την οποία έχουμε αισθητηριακές εποπτείες, συνάμα όμως τη νοούμε διαμέσου εννοιών. Διάνοια αποκαλεί ο Καντ την ικανότητα να στοχαζόμαστε την πολλαπλότητα της εποπτείας σε μια συνθετική ενότητα· οι καθαρές έννοιες της διάνοιας ή κατηγορίες είναι μορφές σύνθεσης της διάνοιας, όπως ο χώρος και ο χρόνος είναι οι μορφές σύνθεσης της εποπτείας.» Windelband W. – Heimsoeth. H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Τόμος Γ΄, εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1991, σελ. 26

[14] Καντ Ιμ., Κριτική του καθαρού λόγου, μτφρ. Αναστάσιος Γιανναράς, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1977, σελ. 101.

[15] Βιβλίο του μαθητή, σελ. 84-5

[16] Ορισμένα πορίσματα της σύγχρονης γλωσσολογίας (Chomsky) και της ψυχολογίας της γνώσης (Piaget) φαίνεται ότι δικαιώνουν τον Καντ, με την έννοια ότι αποδεικνύουν την ύπαρξη στον άνθρωπο εκ των προτέρων δομών και ικανοτήτων. Ανεξάρτητα από το αν έχουν ή όχι προκύψει από τη φυσική εξέλιξη του οργανισμού μας, αυτές οι δομές και αυτές οι ικανότητες είναι αναγκαίες για την εκμάθηση της γλώσσας και των μαθηματικών εννοιών. Βιβλίο του Καθηγητή σελ., 49