Ο Αρχιμήδης «ξαναμιλά»

Της Μαίρης Αδαμοπούλου

ΤΑ ΝΕΑ 24.10.11

Τα έχει όλα: άγνωστα κείμενα ενός σπουδαίου μαθηματικού μυαλού του 3ου αι. π.Χ. Ενα χειρόγραφο που «γεννήθηκε» στην Κωνσταντινούπολη του 10ου αιώνα. Εναν μοναχό κοντά στην Ιερουσαλήμ που αποφάσισε να τσακίσει τις σελίδες και να γράψει πάνω από το αρχικό χειρόγραφο προσευχές. Πολύτιμες χαμένες σελίδες. «Μασκαρέματα» με πλαστές εικόνες ώστε να αποκτήσει μεγαλύτερη εμπορική αξία στο Λονδίνο και στο Παρίσι. Μια πολύκροτη δημοπρασία στη Νέα Υόρκη που σταμάτησε στο παρά πέντε. Κι όταν τελικά πραγματοποιήθηκε, έναν αγοραστή-«φάντασμα» που το απέκτησε για δύο εκατομμύρια δολάρια.

Θα μπορούσε να είναι ο επόμενος πρωταγωνιστής στα μυθιστορήματα του Νταν Μπράουν. Μόνο που δεν είναι ο Κώδικας Ντα Βίντσι, αλλά το Παλίμψηστο του Αρχιμήδη. Ενα χειρόγραφο που έντεκα αιώνες μετά τη δημιουργία του κι ύστερα από απίστευτες διαδρομές και κακουχίες αποκαλύπτει τα μυστικά του σε έκθεση που πραγματοποιεί το Μουσείο Ουόλτερς της Βαλτιμόρης υπό τον τίτλο «Απολεσθέντα: τα μυστικά του Αρχιμήδη».

Δώδεκα χρόνια εντατικής έρευνας και ογδόντα επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων επιστρατεύτηκαν για να μπορέσουν να διαβάσουν τις θεωρίες του αρχαίου έλληνα μαθηματικού από τις Συρακούσες που ήταν κρυμμένες κάτω από τις προσευχές. Η τελευταία λέξη της τεχνολογίας – όπως η μέθοδος πολυφασματικής απεικόνισης, φθορισμού ακτίνων Χ, λογισμικού οπτικής αναγνώρισης γραμμάτων – αξιοποιήθηκε επίσης για να βγουν στην επιφάνεια τα πληγωμένα από την μούχλα αρχαία κείμενα Το αποτέλεσμα ήταν ένα σύνολο από ανεκτίμητες πληροφορίες: το μοναδικό γνωστό αντίγραφο του έργου «Περί μεθόδου μηχανικών θεωρημάτων», πραγματεία που ασχολείται με την έννοια του απόλυτου απείρου, καθώς ο Αρχιμήδης στο συγκεκριμένο έργο του υποστηρίζει πως δύο διαφορετικά σύνολα γραμμών είναι ίσα σε πλήθος, αν και είναι σαφές ότι είναι άπειρα. Ανάλογη προσέγγιση συναντάται σε έργα του 17ου αιώνα που οδήγησαν στην επινόηση του λογισμού.

Δεύτερο άγνωστο έργο που εντοπίστηκε στο παλίμψηστο είναι το «Στομάχιον» ή «Οστομάχιον» το οποίο εκτιμάται πως είναι η αρχαιότερη πραγματεία περί συνδυαστικής – η οποία αποτελεί μία από τις βάσεις της πληροφορικής. Θεωρείται ότι ο Αρχιμήδης προσπαθούσε να ανακαλύψει με πόσους τρόπους θα μπορούσε να ανασυνδυάσει 14 τμήματα και να κάνει ένα τέλειο τετράγωνο. Η απάντηση είναι: 17.152.

Και ο κατάλογος είναι μακρύς. Στο ίδιο χειρόγραφο έχουν βρεθεί ένα ακόμη άγνωστο έργο του Αρχιμήδη «Περί των επιπλεόντων σωμάτων», αλλά και τα «Περί επιπέδων ισορροπιών», «Περί ελίκων», «Κύκλου μέτρησις», «Περί σφαίρας και κυλίνδρου», «Περί οχουμένων» και σχόλια πάνω στις «Κατηγορίες» του Αριστοτέλη, αλλά και λόγοι του αθηναίου ρήτορα Υπερείδη.

Σώθηκε με δώδεκα χρόνια δουλειάς

Μούχλα, κόλλα και πλαστές εικόνες «πλήγωσαν» το παλίμψηστο του Αρχιμήδη και έθεσαν τα μυστικά του σε κίνδυνο

Πώς βρέθηκε το περίφημο παλίμψηστο με τα κείμενα του αρχαίου έλληνα μαθηματικού από τα χέρια του άγνωστου πλειοδότη που διέθεσε δύο εκατομμύρια δολάρια για να το αποκτήσει, στα εργαστήρια του Μουσείου Τέχνης Ουόλτερς στη Βαλτιμόρη;

Επισήμως ο ανώνυμος συλλέκτης απευθύνθηκε στο μουσείο για την συντήρηση του νέου του αποκτήματος. Οι φήμες θέλουν ωστόσο τον καλά ενημερωμένο επιμελητή χειρογράφων και σπανίων χειρογράφων, Γουίλ Νόελ, να έχει εντοπίσει ποιος είναι ο συλλέκτης που έκλεψε την παράσταση στη δημοπρασία των Christie’s τον Οκτώβριο του 1998, να του στέλνει ένα μήνυμα στο ηλεκτρονικό του ταχυδρομείο και να του προτείνει να φέρει στο μουσείο το χειρόγραφο για συντήρηση και μελέτη. Ο,τι και αν συνέβη, η αλήθεια είναι πως το παλίμψηστο – προέρχεται από τις λέξεις πάλιν και ψάω, δηλαδή αποξέω – «ήταν σε φρικτή κατάσταση, έχοντας το βάρος των χιλίων χρόνων του, των μετακινήσεων και της κακής χρήσης», λέει ο, εκτός των άλλων, διευθυντής του προγράμματος διάσωσης του χειρογράφου Γουίλ Νόελ. Και ο συλλέκτης χρηματοδότησε την έρευνα για τη συντήρηση και την αποκωδικοποίηση του κειμένου, αν και πολλοί δέχτηκαν να εργαστούν αφιλοκερδώς μόνο και μόνο για να αποκτήσουν εμπειρία.

Τέσσερα χρόνια χρειάστηκαν οι συντηρητές για να διαλύσουν το βιβλίο, λόγω της εύθραυστης κατάστασης της περγαμηνής, που είχε καταστραφεί από μούχλα. Κάποια σημεία είχαν καλυφθεί ακόμη και με συνθετική κόλλα, ενώ σελίδες ολόκληρες είχαν «χαθεί» κάτω από πλαστές – δήθεν βυζαντινές – εικόνες των τεσσάρων αποστόλων, ώστε να αποκτήσει μεγαλύτερη αξία το χειρόγραφο!

«Κατέγραψα τα πάντα και έσωσα ακόμη και τα πιο μικροσκοπικά κομμάτια του χειρογράφου, φλούδες χρώματος, νήματα, σταθεροποίησα τη μελάνη με ζελατίνη, έκανα αμέτρητες επιδιορθώσεις με γιαπωνέζικο χαρτί», εξηγεί η Αμπιγκέιλ Κουάντ, επικεφαλής του τμήματος συντήρησης χειρογράφων του αμερικανικού μουσείου, που δούλεψε πάνω στο παλίμψηστο για 12 χρόνια.

Βασικό της όπλο όσο εργαζόταν; «Η ηρεμία. Δεν μπορεί να είσαι νευρικός και αγχωμένος όταν εφαρμόζεις νέες τεχνικές. Γι’ αυτό και αρνήθηκα να πιεστώ χρονικά. Οταν πιέζεσαι κάνεις λάθη και κανείς δεν θα ήθελε να συμβεί κάτι τέτοιο».

Στην έκθεση-αφιέρωμα στο παλίμψηστο ωστόσο οι επισκέπτες δεν έχουν την ευκαιρία να μάθουν μόνο την ιστορία, τις περιπέτειες, τα τεχνολογικά μυστικά που χρησιμοποιήθηκαν για να σωθεί και να διαβαστεί το χειρόγραφο. Ούτε μόνο την επιστημονική του σημασία, καθώς μέσα από τις σελίδες του διαφαίνεται η βασική μεθοδολογία πάνω στην οποία στηρίχθηκαν οι μελέτες του Αρχιμήδη. Αλλά μέσα κι από διαδραστικούς εκπαιδευτικούς σταθμούς πώς συνεργάστηκαν μαθηματικοί, φυσικοί, χημικοί, φιλόλογοι, ειδικοί στους υπολογιστές και αρχαιολόγοι για να προχωρήσει η έρευνα. Επόμενος στόχος; Να αποκαλυφθεί ίσως η ταυτότητα του άγνωστου μέχρι σήμερα αντιγραφέα που το 1000 μ.Χ. αποφάσισε στην Κωνσταντινούπολη να καταγράψει τις πραγματείες του αρχαίου έλληνα μαθηματικού σε μια περγαμηνή.