Η αξία του εκπαιδεύειν

[οι αποδελτιώσεις δεν αντικαθιστούν το διάβασμα των βιβλίων, αντίθετα το κεντρίζουν]

Savater, F. (2004), Η αξία του εκπαιδεύειν, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ.

Το παιδί δεν είναι ένα μπουκάλι

που πρέπει να το γεμίσουμε,

αλλά φωτιά που οφείλουμε

να την ανάψουμε

Montaigne.

Γράμμα στη δασκάλα

Η κοινή γνώμη (κατά περίεργο τρόπο με την υποστήριξη των ίδιων ατόμων που είναι πεπεισμένα ότι χωρίς ένα καλό σχολείο δεν μπορεί παρά να έχουμε τη χείριστη κοινωνία) θεωρεί δεδομένο ότι οι δάσκαλοι γίνονται μόνον όσοι δεν είναι ικανοί για πιο μεγάλους στόχους, άνθρωποι ακατάλληλοι να προχωρήσουν σε μια πλήρη πανεπιστημιακή καριέρα και των οποίων η κοινωνικοοικονομική θέση πρέπει να είναι κατ’ ανάγκην ιδιαίτερα χαμηλή. 9-10

Ο Φρόυντ είχε πει ότι τρία πράγματα είναι ανέφικτα, να διδάσκεις, να κυβερνάς και να ψυχαναλύεις. 13

Πρέπει η εκπαίδευση να ετοιμάζει άτομα ικανά και ανταγωνιστικά για την αγορά εργασίας ή να διαμορφώνει πλήρεις ανθρώπους; 16

Να αναπαράγει την υπάρχουσα κατάσταση ή να εκπαιδεύει τους απείθαρχους που προσπαθούν να την ανατρέψουν; 17

«Οι ζωές μας είναι ποτάμια που θα χυθούν στη θάλασσα, δηλαδή στον θάνατο». 23

Η διδασκαλία προϋποθέτει αισιόδοξη στάση. 23

Διότι εκπαιδεύω σημαίνει πιστεύω στη δυνατότητα τελείωσης του ανθρώπου, στην εκ φύσεως ικανότητα για μάθηση και στην έφεση για γνώση που την τροφοδοτεί, στο γεγονός ότι υπάρχουν πράγματα (σύμβολα, τεχνικές, αξίες, μνήμες, γεγονότα ….) που μπορούμε και αξίζουμε να γνωρίσουμε, ότι εμείς οι άνθρωποι μπορούμε να βελτιώνουμε ο ένας τον άλλον μέσω της γνώσης. 24

Το επάγγελμα του δασκάλου είναι επίσης το λειτούργημα που παρουσιάζει τις περισσότερες περιπτώσεις ψυχικής κατάρρευσης, κατάθλιψης, κόπωσης εξαιτίας της απογοήτευσης, μαζί με μια αίσθηση εγκατάλειψης μέσα σε μια κοινωνία απαιτητική αλλά και αποπροσανατολιστική. 25

1. Η ανθρώπινη εκπαίδευση

Γκράχαμ Γκριν: «Το να είσαι άνθρωπος είναι κι αυτό καθήκον». Πιθανώς αναφερόταν στις ιδιότητες εκείνες, όπως η συμπόνοια για τον πλησίον, η αλληλεγγύη και η καλοσύνη προς τους άλλους, οι οποίες θεωρούνται συνήθως ότι χαρακτηρίζουν τα «πολύ ανθρώπινα» άτομα, εκείνους δηλαδή που έχουν γευθεί το «γάλα της ανθρώπινης γλυκύτητας», σύμφωνα με τη πανέμορφη σαιξπηρική ρήση. 27

· Γεννιόμαστε άνθρωποι, αλλά δεν αρκεί αυτό: πρέπει να γίνουμε κιόλας. 28

Πίνδαρος: «Γίνε αυτό που είσαι». 28

Η πλήρης ανθρώπινη υπόσταση δεν είναι κάτι απλώς βιολογικό, ένας γενετικά προγραμματισμένος κώδικας, όπως αυτός που κάνει τις αγκινάρες αγκινάρες και τα χταπόδια χταπόδια. 28-29

Τα υπόλοιπα έμβια όντα γεννιούνται όντας ήδη οριστικά αυτό που είναι, αυτό που αμετάκλητα πρόκειται να είναι, ό,τι και να συμβεί, ενώ για εμάς τους ανθρώπους πιο φρόνιμο είναι να πούμε ότι γεννιόμαστε για να γίνουμε άνθρωποι. Η βιολογική ανθρώπινη φύση μας έχει ανάγκη από μια μεταγενέστερη επιβεβαίωση, κάτι σαν μια δεύτερη γέννηση κατά την οποία, μέσω της ίδιας της προσπάθειάς μας και της σχέσης μας με τους άλλους ανθρώπους, επιβεβαιώνεται οριστικά η πρώτη. 29

Η ανθρώπινη φύση είναι εν μέρει αυθορμητισμός της φύσης, αλλά είναι επίσης τεχνητή σκοπιμότητα: Το να γίνει κανείς πλήρης άνθρωπος – είτε καλός είτε κακός – αποτελεί πάντα τέχνη.

Αυτή την περίεργη διαδικασία οι ανθρωπολόγοι την αποκαλούν νεοτενία. (Γαλλικός όρος από τις ελληνικές λέξεις «νέος» και «τείνω», που δηλώνει την ιδιότητα να τείνουμε προς το νέο). 29

Όλοι ο ανθρώπινοι τοκετοί είναι, κατά κάποιο τρόπο, πρόωροι: Γεννιόμαστε υπερβολικά μικροί για να θεωρούμαστε αξιοσέβαστα νεογνά θηλαστικών. 30

Αντίθετα, τα άτομα του είδους μας παραμένουν μέχρι το τέλος της ζωής τους ανώριμα, δοκιμάζουν και αποτυγχάνουν, αλλά παραμένουν κατά μια έννοια πάντα νεανικά, δηλαδή ανοιχτά σε νέες γνώσεις. 32

R. Stevenson: «Όλοι οι άνθρωποι πεθαίνουν νέοι!». Πρόκειται για μια βαθιά, ποιητική αλήθεια. 32

Το μικρό παιδί περνάει από δύο κυήσεις: πρώτα στη μήτρα της μητέρας, τη βιολογική κύηση, και κατόπιν στη μήτρα της κοινωνίας στην οποία μεγαλώνει, όπου υφίσταται πολυποίκιλες συμβολικές μεταμορφώσεις – με πρώτη από όλες τη γλώσσα – και τελετουργίες ή τεχνικές της κουλτούρας του. 32 Η δυνατότητα του ανθρώπου γίνεται αποτελεσματική πραγματικότητα μόνο μέσω των άλλων, μέσω των ομοίων εκείνων με τους οποίους το παιδί θα κάνει αμέσως ό,τι είναι δυνατόν για να τους μοιάσει. 32-33

· J. Bruner: «Αν δεν υπάρχει αναγνώριση της άγνοιας, δεν μπορεί να υπάρξει ούτε προσπάθεια διδασκαλίας». 35

Μέσω των παιδαγωγικών διαδικασιών η κοινωνική ομάδα επιχειρεί να επανορθώσει τη χωρίς μνήμη άγνοια (Πλάτων) με την οποία εκ φύσεως ερχόμαστε όλοι στον κόσμο. 35

Όποιος δεν ερευνά, δεν επαληθεύει και δεν λυπάται για την άγνοια του άλλου, δεν μπορεί να είναι δάσκαλος, όσες γνώσεις και αν διαθέτει. 36

J. Passmore, στο The philosophy of Teaching: «Το γεγονός ότι όλα τα ανθρώπινα όντα διδάσκουν είναι, υπό πολλές έννοιες, το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό τους. Αν απέρριπταν την εκπαίδευση και αρκούνταν στην αγάπη, θα έχαναν την ειδοποιό διαφορά τους». [από τα ζώα]. 38

Αν ως πολιτισμός μπορεί να οριστεί, σύμφωνα με τον J. Rostand, «αυτό που προσθέτει άνθρωπος σε άνθρωπο», τότε η εκπαίδευση είναι η τελική σφραγίδα του ανθρώπου εκεί που υφίσταται μόνο ως δυνατότητα. 38

Δάσκαλός μας δεν είναι ο κόσμος, τα πράγματα, τα φυσικά φαινόμενα, ούτε καν το σύνολο των τεχνικών και των τελετουργιών που ονομάζουμε «κουλτούρα» αλλά η διυποκειμενική σύνδεσή μας με άλλες συνειδήσεις. 40

Το γεγονός ότι διδάσκουμε τους ομοίους μας και μαθαίνουμε από τους ομοίους μας είναι το πιο σημαντικό για την εδραίωση της ανθρώπινης φύσης μας από οποιαδήποτε συγκεκριμένη γνώση από εκείνες που διατηρούνται και μεταδίδονται με αυτό τον τρόπο. 41-42

Η ζωή του ανθρώπου συνίσταται στο ότι κατοικεί σε έναν κόσμο μέσα στον οποίο τα πράγματα δεν είναι μόνο αυτά που είναι, αλλά είναι επίσης αυτά που σημαίνουν. Και ως «σημασία» δεν εννοείται μια μυστηριώδης ιδιότητα των πραγμάτων καθαυτά, αλλά η διανοητική μορφή που τους προσδίδουμε εμείς οι άνθρωποι, για να επικοινωνούμε μεταξύ μας μέσα από αυτά. 42

Το κλειδί που ανοίγει τον συμβολικό κόσμο των σημασιών πρέπει πάντοτε να το ζητάμε από τους ομοίους μας. 42-43

Το να επεξεργάζεσαι πληροφορίες δεν είναι το ίδιο με το να κατανοείς σημασίες, πολύ λιγότερο δε με το να συμμετέχεις στο μετασχηματισμό των σημασιών και στη δημιουργία νέων. 43

Ακόμα και για την ανθρώπινη επεξεργασία πληροφοριών χρειάζεται πρώτα και κύρια να έχει προηγηθεί εκγύμναση στην κατανόηση των σημασιών. 43

Η πραγματική εκπαίδευση δεν συνίσταται μόνο στο να διδάσκει να σκεφτόμαστε αλλά στο να μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε περί αυτού το οποίο σκεφτόμαστε… 43

Ο πρώτος στόχος της εκπαίδευσης συνίσταται στο να αποκτήσουμε συνείδηση της πραγματικότητας των ομοίων μας. 45

Πρέπει δηλαδή να μάθουμε να διαβάζουμε τη σκέψη τους, και τούτο δεν σημαίνει μόνο να έχουμε τη στρατηγική ικανότητα να προβλέπουμε τις αντιδράσεις τους και να τις προλαβαίνουμε, για να τις εκμεταλλευτούμε προς όφελός μας, αλλά προϋποθέτει κυρίως να τους αποδίδουμε διανοητικές ιδιότητες όμοιες με τις δικές μας, από τις οποίες εξαρτάται η ποιότητα των δικών μας. 45-46

Ο ποιητής Auden: «Ο κόσμος μας μοιάζει ‘πραγματικός’, κομμάτι δηλαδή της ζωής μας, στο βαθμό που έχουμε συνείδηση ότι οι βουλήσεις όλων μας αλληλοδιαμορφώνονται». Αυτή είναι η βάση της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης (και θεμέλιο κάθε υγιούς ηθικής), αναμφίβολα, αλλά είναι κυρίως το θεμέλιο του ενεργού εξανθρωπισμού των δυνάμει ανθρώπων, εάν στην έννοια «βούληση» του Auden αποδοθεί και η διάσταση της «συμμετοχής στο σημαντικό». Η πραγματικότητα των ομοίων μας προϋποθέτει ότι όλοι πρωταγωνιστούμε στην ίδια ιστορία. 46

Κανείς δεν είναι υποκείμενο όντας μόνος του, απομονωμένος, αλλά είναι πάντα υποκείμενο μεταξύ υποκειμένων. Η ουσία της ανθρώπινης ζωής δεν είναι ένας μονόλογος, αλλά προκύπτει από την ανταλλαγή εννοιών, από τη χορωδιακή πολυφωνία. 46

· Πριν από οτιδήποτε άλλο, εκπαίδευση είναι η αποκάλυψη των άλλων, της ανθρώπινης φύσης ως μιας συμφωνίας από αμετάκλητες συνενοχές. 46-47

2. Το περιεχόμενο της εκπαίδευσης

· Για να γίνεις άνθρωπος δεν αρκεί να γεννηθείς – πρέπει να διδαχθείς. 49

· Για τον άνθρωπο, αυτές είναι οι δύο αρχέγονες ανακαλύψεις που του ανοίγουν την ίδια τη ζωή του: η κοινωνία και ο χρόνος. 50

Ο χρόνος είναι η πιο χαρακτηριστική επινόησή μας, η πιο καθοριστική και πιο τρομακτική συνάμα. Όλα τα συμβολικά μοντέλα, σύμφωνα με τα οποία οι άνθρωποι οργανώνουν τη ζωή τους, έχουν αναγκαστικά χρονική διάσταση, το δε γεγονός ότι δεν υπάρχει κοινωνία που να μη γνωρίζει το παρελθόν της και να μην προβάλλει τον εαυτό της στο μέλλον είναι ίσως το λιγότερο ζωώδες χαρακτηριστικό που διαθέτουμε. 51

· Το πανόραμα του χρόνου είναι το αντιστάθμισμα της συνείδησης του αναπόφευκτού θανάτου, η οποία μας απομονώνει από τα άλλα έμβια όντα. 51

Τα ζώα δεν χρειάζονται τον χρόνο, επειδή δεν γνωρίζουν ότι θα πεθάνουν. Εμείς, μέσα από τον χρόνο διευρύνουμε τα όρια μιας ύπαρξης που γνωρίζουμε ότι είναι εφήμερη, προτάσσοντας στο παρόν μας μύθους που το υποθηκεύουν ή το ενισχύουν και ένα υπερπέραν – γήινο ή όχι, δεν έχει σημασία – που μας παρηγορεί. 52

Μέσα από τη εκπαίδευση δεν ερχόμαστε στον κόσμο αλλά στον χρόνο – φορτωμένοι ένα σωρό σύμβολα και παλιές δόξες, αυριανές απειλές και ελπίδες, ανάμεσα στα οποία μόλις που γλιστράει το φορτισμένο προσωπικό μας παρόν.

Αποτελεί πειρασμό αλλά δεν είναι σωστό να λέμε ότι τα άψυχα όντα ή τα ζώα παραμένουν σε ένα αιώνιο παρόν. Όποιος δεν έχει χρόνο δεν μπορεί να έχει ούτε παρόν. 52

Τι είναι το παρόν;

Είναι κάτι σχετικό με το παρελθόν και το μέλλον.

Είναι κάτι που υπάρχει χάρη στην ύπαρξη

άλλων πραγμάτων.

Εγώ θέλω μόνο την πραγματικότητα,

τα πράγματα χωρίς παρόν.

Δεν θέλω να περιλάβω τον χρόνο στα σχέδιά μου.

Δεν θέλω να σκέφτομαι τα πράγματα ως παρόντα –

θέλω να τα σκέφτομαι ως πράγματα.

Δε θέλω να τα αποχωρίζω από τον εαυτό τους

βλέποντάς τα ως παρόντα.

(Fernando Pessoa, «Alberto Caeiro»). 52-53

· J. Delval: «Η διαχείριση του χρόνου είναι η πηγή του μεγαλείου μας και η αιτία της δυστυχίας μας, αποτελεί δε στοιχειώδες συστατικό των διανοητικών μοντέλων μας». 53

Η εκπαίδευση είναι συνδεδεμένα εσωτερικά με το χρόνο, ως ελεύθερη και κοινωνικά αναγκαία μεταβίβαση μιας συλλογικά επεξεργασμένης μνήμης και ως κοινή δημιουργική φαντασία. 53

Η λειτουργία της διδασκαλίας είναι τόσο άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανθρώπινη φύση, ώστε πρέπει υποχρεωτικά να δεχτούμε ότι ο οποιοσδήποτε μπορεί να διδάξει, πράγμα που σίγουρα θα εξοργίσει τους σχολαστικούς της παιδαγωγικής οι οποίοι, στο άκουσμα της φράσης, νομίζουν ότι τους έχουν απομακρύνει κιόλας από τη διδακτική ειδικότητα που πιστεύουν ότι μονοπωλούν. 54

Δεν σημαίνει ότι οποιοσδήποτε μπορεί να διδάξει οτιδήποτε. 57

· J. Delval: «Ένας προβληματισμός γύρω από τα όρια της εκπαίδευσης είναι προβληματισμός για τη μοίρα του ανθρώπου, για τη θέση που καταλαμβάνει στη φύση, για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων». 59

Αν και στην πορεία της ιστορίας τους (των Ελλήνων) υπήρξαν διάφορες μορφές παιδείας (το ελληνικό εκπαιδευτικό ιδανικό), ανάλογα με την πόλη – κράτος και την εποχή, είναι δυνατόν να τους αποδοθεί, προς το τέλος του ελληνισμού, η εισαγωγή μιας διττής διάκρισης των λειτουργιών, η οποία κατά κάποιο τρόπο επιβιώνει και στις μέρες μας: εκείνη που χωρίζει την καθαυτό εκπαίδευση, από τη μια, και την τεχνική κατάρτιση από την άλλη. Καθεμιά από τις δύο τη εξασκούσε και ένας διαφορετικός τύπος διδάσκοντος, ο παιδαγωγός και ο δάσκαλος αντίστοιχα. 60

· Ο παιδαγωγός ήταν εκπαιδευτής και η δουλειά του θεωρούνταν πρωταρχικής σημασίας, ενώ ο δάσκαλος ήταν ένας απλός εκγυμναστής και ο ρόλος που του απέδιδαν ήταν δευτερεύων. 61

Η εκπαίδευση, επειδή στόχευε στην αγωγή της ψυχής και στη βαθιά καλλιέργεια των ηθικών και πατριωτικών αξιών, αντιμετωπιζόταν πάντα ως ανώτερου επιπέδου από την τεχνική κατάρτιση, η οποία μεταδίδει τεχνικές επιδεξιότητες και επιστημονικές θεωρίες. 61

Αυτή η αντιπαράθεση μόρφωσης και τεχνικής κατάρτισης είναι σήμερα ιδιαίτερα ξεπερασμένη και πολύ παραπλανητική. 62

Δε γίνεται μόρφωση χωρίς κατάρτιση και αντιστρόφως. 63

Και πώς είναι δυνατόν να αποκτήσει κάποιος επιστημονικές γνώσεις χωρίς να έχει γαλουχηθεί με σεβασμό για αξίες τόσο ανθρώπινες όσο η αλήθεια, η ακρίβεια και η φιλομάθεια; 63

· Η ικανότητα για μάθηση συνίσταται σε πολλές ερωτήσεις και σε μερικές απαντήσεις – σε προσωπικές αναζητήσεις και όχι σε ανακαλύψεις θεσμοθετημένες σε διατάγματα – σε κριτική και αμφισβήτηση αντί για πειθήνια υποταγή στο κοινώς παραδεκτό. 66

· Το σημαντικό είναι να διδάσκεται η μάθηση. 66

Τα μαθήματα που πρέπει να μεταδώσει το σημερινό σχολείο πολλαπλασιάζονται και υποδιαιρούνται μέχρις αφόρητου σημείου. 69

Ράσσελ: «Η εκπαίδευση συνήθιζε πάντα να ευνοεί το Κράτος, την κρατούσα θρησκεία, το άρρεν φύλο και τους πλούσιους». 69

Η αναγνώριση ανθρώπου από άνθρωπο δεν είναι μια απλή επαλήθευση ενός γεγονότος αλλά η αντιμετώπιση ενός ιδανικού. Για να εισέλθει κάποιος σε οποιαδήποτε κοινωνία απαιτείται να μπει σε ένα δάσος από συμβολικές ισορροπίες: Ορισμένοι κοινωνιολόγοι και κυρίως ο Μπουρντιέ έχουν μελετήσει την πολύπλοκη αναζήτηση της διάκρισης που επικρατεί στις κοινωνικές συναλλαγές και η οποία επίσης προσανατολίζει σε σημαντικό βαθμό τις μορφές εκπαίδευσης. Ένας από τους βασικούς σκοπούς της εκπαίδευσης ήταν πάντα να προωθεί γενικά πρότυπα και μοντέλα αναγνώρισης τα οποία θα χρησιμεύουν ως ενίσχυση του αυτοσεβασμού των ατόμων. 71

· Το σχολείο δεν μπορεί να υιοθετεί «ουδετερότητα» ή αξιολογική σχετικότητα. 71

J. Bruner: «Το σχολείο, σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι μπορούμε να φανταστούμε, έχει να συναγωνιστεί μυριάδες ‘αντι-σχολεία’ ως προς τον καθορισμό της διαφορετικότητας, της ταυτότητας και του αυτοσεβασμού … συναγωνίζεται με άλλα τμήματα της κοινωνίας τα οποία επίσης προσφέρουν αξίες, με τραγικές ίσως συνέπειες για την κοινωνία». 72

3. Η έκλειψη της οικογένειας

Αν η πρώτου επιπέδου κοινωνικοποίηση (οικογένεια) έχει συντελεστεί με ικανοποιητικό τρόποι, η δευτεροβάθμια θα είναι πολύ πιο καρποφόρα, θα έχει δηλαδή μια στέρεα βάση πάνω στην οποία να κτίζονται οι διδασκαλίες της. Σε αντίθετη περίπτωση, οι δάσκαλοι ή οι συμμαθητές θα πρέπει να χάσουν πολύ καιρό για να εξευγενίσουν και να εκπολιτίσουν όποιον θα έπρεπε να είναι έτοιμος για να διδαχθεί λιγότερο στοιχειώδη πράγματα. 74

J. C. Tedesco: «Όταν η οικογένεια ασχολούνταν με την κοινωνική αποστολή της, το σχολείο μπορούσε να αφιερωθεί στη διδασκαλία. Τώρα που η οικογένεια δεν καλύπτει πλήρως τον κοινωνικό της ρόλο, το σχολείο όχι μόνο δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην παλιά ειδική αποστολή του, αλλά αρχίζει να γίνεται και αντικείμενο νέων απαιτήσεων για τις οποίες δεν είναι προετοιμασμένο». 78

Σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής, είναι σίγουρο ότι όποιος δεν είναι νέος είναι ήδη νεκρός. Η θεραπευτική μανία που διακρίνει τις χώρες μας θεωρεί τα συμπτώματα απώλειας της νεότητας ως την πρώτη, την πιο βαριά, την πιο ένοχη ασθένεια από όλες. Δεν υπάρχουν πια πρεσβύτερα ιδανικά στις κοινωνίες μας, εκτός από αυτά τα ζηλευτά τέρατα της τρίτης ηλικίας για τα οποία λέμε συνήθως ότι «δεν πέρασε ο χρόνος από πάνω τους». 81

Γέρος όμως γίνεσαι από τη μια στιγμή στην άλλη: κάθε φορά νωρίτερα, δυστυχώς! 82

«Η ωριμότητα είναι το παν», είπε ο δόλιος ο βασιλιάς ο Ληρ, αν και ήταν πολύ αργά. 82

Ο φόβος είναι απλώς η πρώτη αντίδρασή μας όταν αντικρίζουμε κατά πρόσωπο το πεπερασμένο της ύπαρξής μας. Ο «Εκκλησιαστής» μας βεβαιώνει ότι ο φόβος είναι η αρχή της σοφίας και έχει δίκιο, επειδή η ανθρώπινη γνώση αρχίζει με την τρομακτική βεβαιότητα του θανάτου και τους περιορισμούς που μας επιβάλλει αυτή η εύθραυστη και φθαρτή κατάσταση. 87

Σκοπός της εκπαίδευσης είναι να μας κάνει να σεβόμαστε από ζωηρό ενδιαφέρον αυτό, που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, αρχίσαμε να σεβόμαστε από φόβο. 87

· Η απάλειψη κάθε μορφής αυστηρότητας από την οικογένεια δεν οδηγεί σε υπεύθυνη ελευθερία αλλά σε ένα είδος παράξενης ανασφάλειας η οποία, με τα χρόνια, καταφεύγει σε συλλογικές μορφές αυταρχισμού. 90

Μέσα στη σημερινή γενική έκλειψη της οικογένειας ως εκπαιδευτικής μονάδας, η φιγούρα του πατέρα εκλείπει περισσότερο από όλες. 90

Ο Neil Postman στο βιβλίο του «The Disapearance of the Chilhood» (Η εξαφάνιση της παιδικής ηλικίας) αναφέρει ως πρώτη αιτία την τηλεόραση. 92

Αιώνες τώρα η παιδική ηλικία είχε κρατηθεί μέσα σε μια χωριστή σφαίρα, από την οποία τα παιδιά έβγαιναν σιγά σιγά, σύμφωνα με την παιδαγωγική βούληση των μεγάλων. Οι δύο βασικές πηγές πληροφόρησης ήταν από τη μια πλευρά τα βιβλία, τα οποία απαιτούσαν πολύ χρόνο για την αποκρυπτογράφηση και την κατανόησή τους, και από την άλλη τα προφορικά μαθήματα γονέων και δασκάλων, δοσμένα με δόσεις. 93

Η τηλεόραση όμως έδωσε ένα τέλος σε αυτή τη σταδιακή ανακάλυψη της σκληρής και έντονης πραγματικότητας της ανθρώπινης ζωής. Οι αλήθειες της σάρκας (σεξ, αναπαραγωγή, αρρώστιες, θάνατος) και οι αλήθειες της ισχύος (βία, πόλεμος, χρήμα…) άλλοτε αποκρύπτονταν από τα παιδικά βλέμματα με ένα πέπλο συστολής ή ντροπής, το οποίο σηκωνόταν σιγά σιγά. 94

Η τηλεόραση όμως σπάει αυτά τα ταμπού και, μαζί με άφθονες περιττολογίες, τα λέει όλα. 94

J. C. Tedesco: «Η τηλεόραση τείνει να αναπαράγει τους μηχανισμούς της κοινωνικοποίησης πρώτου επιπέδου που χρησιμοποιούσαν η οικογένεια και η Εκκλησία. Κοινωνικοποιεί μέσα από χειρονομίες, καταστάσεις θαλπωρής, αποχρώσεις στη φωνή, και υποκινεί πεποιθήσεις, συναισθήματα και πλήρεις ταυτίσεις». 96

Η σημερινή αποστολή του σχολείου είναι διπλά πολύπλοκη. Από τη μια πλευρά, έχει να αναλάβει την ευθύνη για πολλά στοιχεία βασικής αγωγής της κοινωνικής και ηθικής συνείδησης των παιδιών, τα οποία αποτελούσαν παλαιότερα ευθύνη της κοινωνικοποίησης του πρώτου επιπέδου (της οικογένειας). Πρώτα από όλα, πρέπει να διεγείρει την αρχή της πραγματικότητας στον αναγκαίο βαθμό, ώστε να δεχθούν τα παιδιά να υποβληθούν στην προσπάθεια της μάθησης, ένα μάθημα που προηγείται της διδασκαλίας, αλλά που το σχολείο θα πρέπει να το χειριστεί ταυτόχρονα με το δευτερεύον περιεχόμενο της διδασκαλίας, το οποίο παραδοσιακά του ανήκει. 97

Η ηθική, η θρησκεία, το σεξ, τα ναρκωτικά, η βία είναι θέματα για τα οποία επείγεται, σχεδόν υστερικά, μεγάλο μέρος της κοινωνίας, η οποία απαιτεί με ένταση και αγωνία από το σχολείο να εδραιώσει ως εκ θαύματος τις αξίες που η ίδια, στο σπίτι και στο δρόμο, έχει αρνηθεί να προσδιορίζει και να προασπίζει. 100

· Υπάρχουν πολλές χώρες όπου η ηθική και η θρησκεία μπλέκονται με τέτοιο τρόπο, ώστε οι αρχές της πολιτείας αφήνουν την ηθική αγωγή κατευθείαν στα χέρια της Εκκλησίας. 101

4. Το μάθημα της ελευθερίας

· Ανάγκη να διδάσκεται η ελευθερία υπακούοντας σε κάποιους κανόνες πειθαρχίας. 119

Ο Hubert Hannoun (στο βιβλίο του Comprendre l’ education) διακινδυνεύει την άποψη ότι εκπαιδεύουμε «για να μην πεθάνουμε – για να διαιωνίσουμε κατά κάποιο τρόπο την ύπαρξή μας, για να συνεχίσουμε να υπάρχουμε μέσω του μαθητευόμενου, όπως ο καλλιτέχνης προσπαθεί να διαιωνιστεί μέσα από το έργου του». 121

Προ του απελπιστικά εφήμερου της ζωής και προ του θανάτου, ο οποίος μοιάζει να τα σβήνει όλα, δεν υπάρχει μεγαλύτερη δίψα για εξουσία από αυτήν που θέλει να διατηρήσει τις εμπειρίες μας, τη συλλογική μνήμη μας, τα ήθη και τις δεξιότητές μας, μεταδίδοντάς τα σε αυτά που είναι σάρκα από τη σάρκα μας και μεγαλώνουν μέσα στην κοινωνία μας. 121

Αν η εκπαίδευση προϋποθέτει και κάποιο μορφή τυραννίας, πρόκειται για μια τυραννία από την οποία μπορούμε με κάποιο τρόπο να απελευθερωθούμε αργότερα, μόνο αν έχουμε περάσει από την εκπαίδευση. 124

Η εκπαίδευση είναι πάντα μια προσπάθεια διάσωσης των ομοίων μας από το ζωολογικό πεπρωμένο τους ή από τους δυσβάσταχτους περιορισμούς των προσωπικών εμπειριών και μόνο.

Είναι λίγο, είναι κάτι, είναι το αναπόφευκτο φορτίο της ανθρώπινης φύσης. 124

· Η ελευθερία για την οποία μιλούμε δεν προϋπάρχει οντολογικά της ανθρώπινης φύσης, αλλά αποτελεί κατάκτηση της κοινωνικής μας ένταξης. 125

· Χέγκελ: «Το να είσαι ελεύθερος δεν είναι τίποτα – το να γίνεις ελεύθερος είναι το παν». 125

Δεν έχουμε την ελευθερία ως αφετηρία – οδηγούμαστε σε αυτήν. Είμαστε ελεύθεροι σημαίνει απελευθερωνόμαστε από: την αρχική άγνοια, τον αποκλειστικό γενετικό ντετερμινισμό που διαμορφώνεται ανάλογα με το φυσικό και / ή το κοινωνικό περιβάλλον μας, από ορέξεις και ενστικτώδεις παρορμήσεις τι οποίες η εκπαίδευση μας διδάσκει να ελέγχουμε. 125

Η ελευθερία δεν είναι η αρχική απουσία εξάρτησης αλλά η κατάκτηση μιας συμβολικής αυτονομίας μέσω της μάθησης, η οποία μας συνηθίζει σε νεωτερισμούς και επιλογές που είναι δυνατές μόνο μέσα στην κοινωνία. 126

Ο εκπαιδευτικός είναι εκείνος που πρέπει να δώσει σημασία στην άγνοια του μαθητή, επειδή αξιολογεί θετικά τις γνώσεις που του λείπουν. 127

· Olivier Reboul, στο: «Philosophie de l’ education»: «εκπαίδευση δεν είναι η δημιουργία ενηλίκων σύμφωνα με κάποιο πρότυπο, αλλά η απελευθέρωση από κάθε άνθρωπο αυτού που τον εμποδίζει να είναι ο εαυτός του, επιτρέποντάς του να αναπτυχθεί σύμφωνα με το μοναδικό ‘πνεύμα’ του». 129

Είναι προφανές ότι τα μικρά παιδιά ενδιαφέρονται περισσότερο για τα πράγματα και για τα άλλα άτομα παρά για τις αβύσσους της υποκειμενικότητάς τους. 130

Το ιστορικό υποκείμενο ποτέ δεν κατακτά τη γνώση έξω από τις επικρατούσες κοινωνικές δυνάμεις αλλά πάντα μέσα στο πλαίσιο που προκύπτει από την αλληλεπίδρασή τους, η οποία ποτέ δεν είναι απλή. 135

· Κάθε κλίση είναι και ένας τρόπος να αγαπά κανείς τη ζωή και ένα όπλο για να αγωνίζεται κατά του αξιοθρήνητου φόβου απέναντι στη ζωή. 141

Λεβί – Στρως: «Το γεγονός ότι σε αυτόν τον κόσμο της ευκολίας και της αφθονίας το σχολείο είναι ο μόνος χώρος όπου το παιδί είναι ανάγκη να ενοχληθεί, να υπομείνει ένα μάθημα, να δεχθεί ταπεινώσεις, να προχωρήσει βήμα βήμα, να περάσει δύσκολες στιγμές, αυτό τα παιδιά δεν το δέχονται, επειδή δεν μπορούν πια να το καταλάβουν». 143

· Χάνα Άρεντ: «Η αυστηρότητα καταργήθηκε από τους ενηλίκους, και αυτό ένα μόνο πράγμα μπορεί να σημαίνει: ότι οι ενήλικοι αρνούνται να αναλάβουν την ευθύνη του κόσμου στον οποίο έφεραν τα παιδιά». 146

Το σχολείο δεν μπορεί να λειτουργεί στο περιθώριο του κοινωνικού και οικογενειακού περίγυρου του παιδιού ούτε, πολύ περισσότερο, εναντίον του ως εξωτερική διορθωτική παρέμβαση, διπλασιάζοντας τις παιδαγωγικές πιέσεις του λόγω του γεγονότος ότι οι υπόλοιποι εμπλεκόμενο αρνούνται να τις ασκήσουν. 147

Αυτές οι ημιπολεμικές καταστάσεις προέρχονται σε μεγάλο βαθμό από κοινωνικές συγκρούσεις για τις οποίες δεν ευθύνεται το σχολείο, συνεπώς δεν μπορεί να τις λύσει μόνο του. 148

Ο δάσκαλος διδάσκει όχι μόνο – ούτε κυρίως – με τις επιστημονικές γνώσεις του αλλά και με την τέχνη της πειθούς και του ελέγχου που ασκεί πάνω σε αυτούς που τον παρακολουθούν. 150

Η παιδαγωγική είναι περισσότερο τέχνη παρά επιστήμη. 151

5. Προς μια ανθρωπότητα χωρίς ανθρωπιστικές σπουδές;

Κάθε εποχή έχει του φόβους της. 153

Οι ικανότητες τις οποίες επιδιώκει να αναπτύξει ο ουμανισμός είναι η κριτική ανάλυση, η περιέργεια η οποία δεν σέβεται δόγματα και αποκρυφισμούς, η έννοια του λογικού συλλογισμού, η ευαισθησία για την εκτίμηση των πιο ψηλών πνευματικών επιτευγμάτων του ανθρώπου, μια συνολική οπτική για όλο το φάσμα της γνώσης κλπ. 157

Ο Goethe, κάθε άλλο παρά ύποπτος για αντιουμανισμό, εξομολογείται ότι ο απομνημονευτικός τρόπος με τον οποίο διδάχθηκε τα αρχαία ελληνικά μετέτρεψε αυτό το μάθημα στο πιο στείρο και απεχθές της όλης αγωγής του. 162

Το πρωταρχικό είναι να ανοίγουμε την όρεξη του μαθητή για γνώση, όχι να τον φορτώνουμε ή να τον εντυπωσιάζουμε. 168

Δεν υπάρχει όμως ευφυΐα χωρίς μνήμη, ούτε είναι δυνατόν να αναπτυχθεί η πρώτη χωρίς την εξάσκηση και την τροφοδότηση της δεύτερης. 170

Η διανοητική μονομέρεια δεν είναι ποτέ ευεργετική ούτε βέβαια ουμανιστική. 172-173

Αυτός ο σεβασμός προς τη λογική, ο έλλογος σεβασμός, έξω από την πίστη και συχνά κρυφά εναντίον της, αποτελεί το πραγματικό σημείο εκκίνησης των ανθρωπιστικών σπουδών και του ουμανισμού. 180

· Μπροστά στη λογική είμαστε όλοι όμοιοι, επειδή αυτή η ίδια αποτελεί τη μεγάλη ομοιότητα μεταξύ των ανθρώπων. 183

Η αλήθεια φτερουγίζει ανάμεσα στις αμφιβολίες, όπως το περιστέρι του Καντ στον αέρα ο οποίος προβάλλει αντίσταση αλλά ταυτόχρονα το στηρίζει. 185

«Οι γνώμες είναι σαν του κώλους: ο καθένας έχει τον δικό του». 186

Είναι η αφηγηματική διάσταση που περικλείει και συνενώνει τις γνώσεις που μεταδίδει η ουμανιστική εκπαίδευση. Εμείς οι άνθρωποι δεν είμαστε ούτε προβλήματα ούτε εξισώσεις αλλά ιστορίες. Περισσότερο μοιάζουμε με παραμύθια παρά με παραμέτρους. Είναι απαραίτητο, επομένως, να γνωρίζει η εκπαίδευση να εξιστορεί κάθε μάθημα συνδέοντάς το με το παρελθόν του, τις κοινωνικές αλλαγές που συνόδευσαν την εξέλιξή του κ.λπ. 191

[Να μη διαμορφώνεται] Η ιστορία ως συλλογική αγιογραφία, ως διαμόρφωση των μύθων που μας διαφοροποιούν και μας καθιστούν άτρωτους από τους άλλους μέσα στην ανθρωπότητα. 192

^· Το διάβασμα είναι πάντα μια δραστηριότητα αφ’ εαυτής διανοητική, ένα διάγραμμα της σκέψης, κάτι πιο ενεργά διανοητικό από το να βλέπεις εικόνες. 192-193

Η ενίσχυση της ανάγνωσης και της γραφής είναι μια από τις δουλειές της ουμανιστικής εκπαίδευσης που ευκολότερα εγκωμιάζεται παρά τίθεται σε εφαρμογή. 193-194

Ζήσε τη ζωή. Ζήσε τη στο δρόμο

Και στη σιγή της βιβλιοθήκης.

Ζήσε την μαζί με τους άλλους,

αυτούς που είναι οι μόνες αποδείξεις

που έχεις για να γνωρίσεις τον εαυτό σου.

Ζήσε τη ζωή μέσα σ’ αυτές τις συνοικίες τις φτωχικές… 195

Luis Alberto de Cuenca, «Por fuertes y fronteras».

«Μέσα από οχυρά και σύνορα».

6. Εκπαίδευση σημαίνει παγκοσμιοποίηση

Ντυρκέιμ, «Παιδαγωγική και κοινωνιολογία»: «Τόσο στο παρόν όσο και στο παρελθόν, το παιδαγωγικό ιδανικό μας είναι, μέχρι και την μικρότερη λεπτομέρεια, έργο της κοινωνίας». 199

Να τονίσουμε τη συντηρητική διάσταση της εκπαιδευτικής λειτουργίας. 200

Χάνα Άρεντ: «Μου φαίνεται ότι ο συντηρητισμός, με την έννοια της διατήρησης, είναι η ίδια η ουσία της εκπαίδευσης, η οποία έχει ως αποστολή της να καλύπτει και να προστατεύει κάτι, είτε είναι το παιδί εναντίον του κόσμου είτε είναι το καινούργιο εναντίον του παλιού ή το παλιό εναντίον του καινούργιου». 201

· Το σχολείο δεν μεταδίδει αποκλειστικά την κυρίαρχη κουλτούρα, αλλά μάλλον τις αλληλοσυγκρούομενες κουλτούρες στην ομάδα από την οποία γεννιέται. 203

· Όποιος θέλει να εκπαιδεύσει μετατρέπεται κατά κάποιον τρόπο σε εκπρόσωπο του κόσμου, για το παιδί, όπως σημειώνει η Χάνα Άρεντ. 205

Χάνα Άρεντ: «Ακριβώς για να διατηρηθεί σε κάθε παιδί το καινούργιο και το επαναστατικό, πρέπει η εκπαίδευση να είναι συντηρητική». 206

Η εκπαίδευση ποτέ δεν είναι ουδέτερη. 206

Το πρωταρχικό αγαθό που πρέπει να αποκτήσουμε και να αυξήσουμε είναι μια κοινή ανθρωπότητα… 209

· Το εκπαιδευτικό εγχείρημα είναι πάντα μια εξέγερση κατά της μοίρας, ξεσηκωμός κατά του πεπρωμένου. 210

Άλλη οδός παγκοσμιοποίησης της εκπαίδευσης είναι η βοήθεια κάθε ανθρώπου να επιστρέψει στις ρίζες του. 215

Η πολιτισμική διαφορετικότητα αποτελεί τον ιδιαίτερο τρόπο έκφρασης της κοινής ανθρώπινης ρίζας, τον πλούτο και τη γενναιοδωρία της. 218

Η κοινή, ανθρώπινη υπόστασή μας είναι απαραίτητη για να ορίσουμε το πραγματικά μοναδικό και ανεπανάληπτο της φύσης μας, ενώ η πολιτισμική διαφορετικότητά μας είναι τυχαία. 219

· «Κάθε κουλτούρα είναι δυνάμει όλες οι κουλτούρες». 220

Το κοινωνιολογικό βέλος της εποχής μας πολύ απέχει από το να δείχνει προς την κατεύθυνση ενός αναπόφευκτου θριάμβου της «ομοιογένειας» της παγκοσμιότητας. 222

· Νίτσε: «Ελεύθερος είναι εκείνος που σκέφτεται με διαφορετικό τρόπο από εκείνον που θα ανέμενε κανείς σε σχέση με την καταγωγή του, το περιβάλλον του, τη θέση του ή την ιδιότητά του σε σχέση με τις επικρατούσες απόψεις της εποχής του». 223

Να μια άλλη αποστολή της παγκόσμιας εκπαίδευσης: να διδάσκει την έλλογη προδοσία στο όνομα του μόνου αληθινού, ουσιαστικού χώρου όπου ανήκουμε, του ανθρώπινου, έναντι του αποκλειστικού, κλειστού και υστερικού που χαρακτηρίζει τις τυχαίες επιλογές μας, όση θαλπωρή και αν δίνουν σε πνεύματα που βολεύονται και δεν θέλουν να αλλάξουν την ρουτίνα τους ή να επιζητήσουν την αντιπαράθεση. 223

Είναι σημαντικό να διδάσκεται στο σχολείο η διαφωνία, αλλά είναι απαραίτητο να αποσαφηνίσουμε ότι το σχολείο δεν είναι φόρουμ για πολιτικές διαμάχες ούτε άμβωνας. 225

Γράμμα στην υπουργό

Ο «Εκκλησιαστής» δεν παρατηρεί ότι «όποιος προσθέτει επιστήμη προσθέτει πόνο» στην ανθρώπινη ύπαρξη; 232

Ένα από τα πιο κακά συστατικά της εξαθλίωσης είναι η άγνοια. 236

Τα παιδιά δεν είναι ιδιοκτησία των γονέων τους ούτε απλά αντικείμενα για να ικανοποιούν εκείνοι τις ματαιοδοξίες τους – όσο όμορφες και να είναι – ή για να πραγματοποιούν απεριόριστα πειράματα. 237

· Η διδασκαλία πρέπει να είναι τόσο πλουραλιστική όσο η ίδια η κοινωνία, και καλό είναι να συνυπάρχουν σε αυτήν διαφορετικά στυλ και κατευθύνσεις. 238

Ακόμα και για να απορρίψεις τη γνώση, πρέπει να έχεις κάποιες γνώσεις. 238

Το παιδί πηγαίνει στο σχολείο για να έρθει σε επαφή με τη σοφία της εποχής του, όχι για να δει να επιβεβαιώνονται οι απόψεις της οικογένειάς του. 239

Να τους πούμε να μεταμορφώσουν τα πάντα, αρχίζοντας από τους εαυτούς τους… 244

· Η ουσία της εκπαίδευσης είναι η διατήρηση και η μεταβίβαση του διανοητικού έρωτα για καθετί το ανθρώπινο. 244

Παγκοσμιοποιούνται τα οικονομικά συμφέροντα, αλλά δεν κατορθώνει να παγκοσμιοποιηθεί το ενδιαφέρον για τα βασικά δικαιώματα του ανθρώπου. 246

«Καλύτερα να είσαι κεφάλι ποντικού παρά ουρά λιονταριού», Ισπανική παροιμία. 247

· Η δημοκρατική εκπαίδευση θα έπρεπε να ενθαρρύνει την ανάπτυξη της ουμανιστικής παγκοσμιοποίησης, η οποία σήμερα είναι υποβαθμισμένη. 248

Τα παιδιά να μάθουν να χαίρονται με το χάδι, με το γέλιο, με τα βλέμματα εκτίμησης, με τη συζήτηση και την αντιδικία, με τους περιπάτους το απόβραδο, με αυτά που δεν αποτιμώνται και τα οποία κανείς δεν χρεώνει σε άλλον. 248

Έχετε καταλάβει ότι όσο λιγότερο αυθεντικό πολιτιστικό υπόβαθρο έχει κάποιος τόσα περισσότερα χρήματα πρέπει να ξοδέψει για να διασκεδάσει ένα Σαββατοκύριακο ή στις διακοπές του; Αφού κανείς δεν τους έμαθε να παράγουν ενεργές απολαύσεις εκ των έσω, δημιουργικά, πρέπει όλα να τα αγοράσουν απ’ έξω. 249

Ένας σοφός ταοϊστής: «Το σφάλμα των ανθρώπων είναι ότι προσπαθούν να δώσουν χαρά στην καρδιά τους μέσα από τα πράγματα, ενώ αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να δίνουμε χαρά στα πράγματα με την καρδιά μας». 249

Όσκαρ Ουάιλντ: «Η εκπαίδευση είναι κάτι το αξιοθαύμαστο, αλλά δεν βλάπτει να θυμόμαστε καμιά φορά ότι τα πράγματα που αξίζει πραγματικά να μάθουμε δεν διδάσκονται». 250

· Το πιο αξιοσημείωτο αποτέλεσμα της καλής εκπαίδευσης είναι να ανοίγει την όρεξη για περισσότερη εκπαίδευση, για νέα μαθήματα, νέες παραδόσεις. 250

· Ο σωστά μορφωμένος γνωρίζει ότι ποτέ δεν θα είναι πλήρως μορφωμένος, είναι όμως όσο χρειάζεται για να θέλει να είναι περισσότερο. 250

· Όποιος πιστεύει ότι η εκπαίδευση ολοκληρώνεται ως τέτοια στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο, δεν έχει καεί πραγματικά από τη φλόγα της εκπαίδευσης, απλώς έχει στιλβωθεί ή διακοσμηθεί από τις αποχρώσεις της. 250

Παράρτημα

Ένας πιστός παιδαγωγός

Όμηρος, Ιλιάδα, Ι., 432-447

Η αγωγή του πολίτη

Επειδή δε απάσης της πόλεως εις είναι ο σκοπός, φανερόν ότι κατ’ ανάγκην και η παιδεία πρέπει μία και η αυτή να είναι δια πάντας, και η ταύτης επιμέλεια να είναι δημοσία και όχι ιδιωτική, οία σήμερον είναι και καθ’ ην έκαστος επιμελείται κατ’ ιδίαν της μορφώσεως των τέκνων του διδάσκων εις αυτά τα της ιδίας αρεσκείας μαθήματα. Αλλά αντικείμενα δημοσίου ενδιαφέροντος πρέπει να ευρίσκωνται και υπό την δημοσίαν εποπτείαν – εν ταυτώ όμως δεν πρέπει τις των πολιτών να έχη την ιδέαν ότι ανήκει εις εαυτόν, αλλά πάντες ότι ανήκουν εις την πόλιν, διότι έκαστος είναι της πόλεως μόριον, η δε επιμέλεια εκάστου μορίου πρέπει να αποβλέπη κατά φυσική ανάγκην προς την επιμέλειαν του συνόλου. Θα ηδύνατο δε τις να επαινέση κατά τούτου τους Λακεδαιμονίους – διότι την πλείστην περί την αγωγήν των παίδων φροντίδα καταβάλλουν και την αυτήν επιβάλλουν εις πάντας. 260

Αριστοτέλης, Πολιτικά, Η, 1 (μετ. Π. Λεκατσά)

Η γλώσσα χρησιμεύει για τη διδασκαλία

Αυγουστίνος: Βλέπεις ότι, όταν χρησιμοποιούμε τη γλώσσα, έχουμε μοναδικό μας σκοπό να διδάξουμε…

Θεωρώ επομένως δύο τους σκοπούς της γλώσσας. Να διδάσκει και να κάνει να θυμόμαστε, τους εαυτούς μας ή τους άλλους. 261

Agustin de Hipona, De magistro, I, 1

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα στην Αναγέννηση

Πολυαγαπημένου μου παιδί:

Το πιο ξεχωριστό που μπορεί να φανταστεί κανείς είναι η κατάκτηση μιας κάποιας αθανασίας μέσα σε τούτη τη ζωή. και αυτή η αθανασία συνίσταται στο ότι, στη διάρκεια αυτής της εφήμερης ζωής, έχουμε τη δυνατότητα να μεταβιβάσουμε και να διαιωνίσουμε το όνομα και το σπόρο μας. 262

Τώρα, όλες οι επιστήμες έχουν αποκατασταθεί και έχουν επαναφέρει τη μελέτη των γλωσσών, τόσο που να είναι επαίσχυντο αν κάποιος που αποκαλείται σοφός δεν γνωρίζει ελληνικά. 262

· Ο σοφός Σολομών λέει ότι δεν μπορεί να χωρέσει σοφία μέσα σε μοχθηρή ψυχή. 264

Ο πατέρας σου, Γαργαντούας.

(Rabelais, Γαργαντούας και Πανταγρουέλ, βιβλίο 2, κεφάλαιο 8)

Τι πρέπει να χαρακτηρίζει τον καλό δάσκαλο

· Να σπουδάσεις όχι για το κέρδος ούτε για εξωτερικά οφέλη, αλλά για να πλουτίσεις και να εξωραΐσεις τον εσωτερικό σου κόσμο. 265

Ο Σωκράτης και αργότερα ο Αρκεσίλαος έκαναν πρώτα τους μαθητές τους να μιλούν και έπειτα μιλούσαν εκείνοι. 265

Montaigne, Δοκίμια, βιβλ. I, κεφ. XXVI

Εκπαίδευση με σκοπό τη λογική

Κανείς δεν μπορεί να δείξει καλύτερα πόσο αξίζουν οι ικανότητες και το ταλέντο του παρά μόνο εκπαιδεύοντας τους ανθρώπους με τέτοιον τρόπο, ώστε, στο τέλος, να ζουν κάτω από την κυριαρχία της λογικής. 267

Σπινόζα, Ηθική, VI, παράρτημα IX

Μια εκπαίδευση για την ανθρωπότητα

Ο άνθρωπος δεν γίνεται άνθρωπος παρά μόνο μέσω της εκπαίδευσης. Δεν είναι παρά μόνο αυτό που τον έχει καταστήσει η εκπαίδευση. 271

· Η εκπαίδευση είναι το μείζον και το δυσκολότερο πρόβλημα το οποίο μπορεί να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος. 271

Η σύλληψη ενός σχεδίου εκπαίδευσης όμως θα έπρεπε να λάβει κοσμοπολίτικο προσανατολισμό. 272

Η καλή εκπαίδευση είναι ακριβώς η πηγή από την οποία αναβλύζουν όλα τα αγαθά αυτού του κόσμου. Οι σπόροι που βρίσκονται μέσα στον άνθρωπο πρέπει να αναπτυχθούν… Στον άνθρωπο υπάρχουν σπόροι μόνο για το καλό. 272

Καντ, Σκέψεις περί εκπαίδευσης, Εισαγωγή

Δημιουργία και διδασκαλία

· Μαζί με τη δημιουργία, η διδασκαλία είναι η ανώτερη διανοητική δραστηριότητα. 283

Η δημιουργία και η διδασκαλία είναι δραστηριότητες κατά μια έννοια αντιθετικές. Η παραβολή του Ουάιλντ, για το παιδί που έχασε τη γνώση του Θεού και απέκτησε αντίθετα την αγάπη του Θεού, βρίσκει τη σωστή εφαρμογή στην τέχνη. 284

Iulio Torri, Δοκίμια και ποιήματα

Θρησκευτική και ηθική εκπαίδευση

Από όσο θυμάμαι, δεν υπάρχει ούτε μια λέξη στα Ευαγγέλια που να ευλογεί την ευφυΐα. 287

B. Russel, Εκπαίδευση και κοινωνική τάξη

Μαθήματα του Χουάν ντε Μαϊρένα

Θεωρούμε ότι διδάσκεται μόνο το παιδί, επειδή πάντα είναι παιδί αυτός που είναι ικανός να μάθει, ακόμα και αν τον έχουν πάρει τα χρόνια. Αφού γίνει σαφές αυτό, σας ερωτώ: Πώς μπορεί ένας δάσκαλος να διδάξει, να εκπαιδεύσει, να καθοδηγήσει το παιδί, χωρίς να γίνει και αυτός με τη σειρά του λίγο παιδί και χωρίς να καταλήξει να διδάσκει μια κάπως παιδιάστικη γνώση; 289

Antonio Machado, Juan de Mairena, XXVI, XXXIX

Παραδοξότητες της σύγχρονης εκπαίδευσης

Η εκπαίδευση δεν επιδιώκει να εισαγάγει το νέο στον κόσμο ως ένα όλον, αλλά μάλλον σε μια σφαίρα περιορισμένη και πολύ ιδιαίτερη. Δεν μπορείς να εκπαιδεύεις χωρίς να διδάσκεις ταυτόχρονα. Η εκπαίδευση χωρίς διδασκαλία είναι κενή περιεχομένου και εύκολα υποβιβάζεται σε απλή συναισθηματική και ηθική ρητορική. Μπορεί όμως πολύ εύκολα να διδάσκει κανείς χωρίς να εκπαιδεύει και μπορεί κάποιος να παίρνει γνώσεις μέχρι τις τελευταίες μέρες της ζωής του, χωρίς ποτέ του να εκπαιδευτεί για αυτές. 292

Χ. Άρεντ, «Η κρίση της εκπαίδευσης» από το Μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος

Εκπαίδευση ή προπαγάνδα;

Η εκπαίδευση δεν είναι από μόνη της αυτοσκοπός, δεν εκπαιδεύεται, δηλαδή, ένα ον με μοναδικό σκοπό να εκπαιδευθεί, αλλά με σκοπούς οι οποίοι είναι θεμελιώδεις, ηθικού, θρησκευτικού, πολιτικού ή άλλου χαρακτήρα. Κάθε μορφή εκπαίδευσης είναι κανονιστική και ο προσανατολισμός της στηρίζεται επομένως πάνω σε φιλοσοφικές θέσεις. 293

· Η εκπαίδευση απευθύνεται καθ’ ολοκληρίαν στον άνθρωπο. 294

Julien Freund, Η ουσία του πολιτικού

Μάθημα κολύμβησης

Από ποια σημάδια της ευαισθησίας, μέσω ποιων θησαυρών της μνήμης, θα εγερθεί η σκέψη, και κάτω από ποιες συγκεκριμένες συστροφές οι οποίες θα καθορίζονται από ποια Ιδέα; Ποτέ δεν είναι γνωστό εκ των προτέρων με ποιον τρόπο μαθαίνει ο καθένας – εξαιτίας ποιων πόθων καταλήγει να γίνει καλός στα λατινικά, ποιες συναντήσεις κάνουν κάποιον φιλόσοφο, σε ποια λεξικά μαθαίνει να σκέφτεται. 298

Gilles Deleuse, Διαφορά και επανάληψη, κεφ. 3

Κλωντ – Λεβί Στρως: «… αρετή των έντονων συναισθημάτων: άγχος, φόβος, εγωισμός». 300